Wolfgang Iser. Ένα φωτεινό αστέρι στο σύμπαν τής λογοτεχνίας
τής Ελένης Α. Ηλία
από τον συλλογικό τόμο Άνθρωποι Φάροι (2025)
τού Μη Κυβερνητικού – Ανθρωπιστικού Οργανισμού Άνθρωποι αγάπης
www.lovepeople.gr
ISBN: 978-618-82801-4-4
Σελίδες: 122-128.
Το πρόσωπο στο οποίο θα αναφερθώ, για να αναδείξω την εξαιρετικά πολύτιμη συμβολή του στην ανθρωπότητα, προέρχεται από το χώρο τής Λογοτεχνίας. Υποθέτω πως οι περισσότεροι πιθανολογείτε πως θα εστίαζα σε έναν διάσημο ποιητή ή πεζογράφο, που το έργο του έχει καταξιωθεί διαχρονικά και οικουμενικά. Όμως η λογοτεχνία δεν περιορίζεται μόνο στους συγγραφείς. Αφορά εξίσου και τους αναγνώστες. Ποιος από εμάς δεν έχει έρθει σε επαφή με κάποιο λογοτεχνικό έργο στα σχολικά θρανία ή και αργότερα, καθισμένος αναπαυτικά στον καναπέ του ή ευρισκόμενος σε μια παραλία, ακόμα και σε ένα μέσο μεταφοράς;
Ανοίγοντας ένα έντυπο ή ψηφιακό λογοτεχνικό βιβλίο, επιδιώκουμε να ξεφύγουμε από την καθημερινότητα, να ξεχάσουμε κάθε μικρό ή μεγάλο πρόβλημα που μάς απασχολεί, να βιώσουμε μια συναρπαστική περιπέτεια, να αποκομίσουμε εμπειρίες από άλλους τόπους και να ταξιδέψουμε στο χρόνο. Καθώς ωστόσο εμείς διαβάζουμε το λογοτεχνικό κείμενο, κάποιος έχει στραμμένη την προσοχή του επάνω μας, φωτίζει σαν προβολέας καθετί που συμβαίνει στη σκέψη μας, στην αντίληψή μας, καθετί που ενεργοποιεί τις αισθήσεις μας, που μάς προκαλεί συναισθήματα, που μάς συγκινεί. Δεν ρίχνει το φως του επάνω στις λέξεις τού έργου ούτε επάνω σε εκείνον που τις έγραψε. Ρίχνει το φως του επάνω σε εμάς τους αναγνώστες, προσφέροντάς μας τη δυνατότητα να δούμε βαθιά μέσα μας και έτσι να γνωρίσουμε τον εαυτό μας. Γίνεται ο φάρος μας στο ταξίδι τής ανάγνωσης, που απελευθερώνει τη φαντασία μας. Μάς παρακινεί να λάμψουμε κι εμείς, να γίνουμε επίσης φάροι για τους άλλους αναγνώστες, εφόσον ο καθένας μας με το δικό του ξεχωριστό φως, θα φωτίσει διαφορετικά, μοναδικά το λογοτεχνικό έργο, αναδεικνύοντας την ανεξάντλητη ομορφιά τού τελευταίου.
Αυτό το πρόσωπο για του οποίου την προσφορά στους αναγνώστες των λογοτεχνικών έργων θα ήθελα να αναφερθώ, καθώς τη θεωρώ ανεκτίμητη, είναι ο Wolfgang Iser, καθηγητής Λογοτεχνίας. Πρόκειται για τον επιστήμονα που εξέφρασε και τεκμηρίωσε τη θέση ότι ο αναγνωστικός ρόλος στη λογοτεχνική διαδικασία είναι κατεξοχήν δημιουργικός. Κατέστησε τον αναγνώστη συνδημιουργό τού λογοτεχνήματος. Προσδιόρισε λεπτομερώς, με σαφήνεια, το δημιουργικό ρόλο που ο αναγνώστης επιτελεί, ώστε αβίαστα αναδεικνύεται μέσα από το έργο του η αισιόδοξη άποψη ότι η δημιουργικότητα είναι κοινό χαρακτηριστικό κάθε ανθρώπινης ύπαρξης.
Για να βοηθήσει να αντιληφθούμε τη σημασία του αναγνωστικού ρόλου για το λογοτεχνικό έργο, ο Iser αξιοποιεί τη μεταφορική χρήση της γλώσσας, που συναντάται στα λογοτεχνικά κείμενα, παρομοιάζοντας κάποτε την αναγνωστική διαδικασία με πικνίκ, όπου ο συγγραφέας φέρνει τις λέξεις κι ο αναγνώστης το νόημα. Άλλοτε, για να κάνει κατανοητή τη θεωρία του, παραλληλίζει το λογοτεχνικό έργο με τον έναστρο ουρανό. Όπως ακριβώς δύο άνθρωποι που έχουν στραμμένο το βλέμμα τους στα αστέρια, τα βλέπουν να σχηματίζουν διαφορετικές εικόνες, έτσι και όταν δυο άνθρωποι διαβάζουν τις ίδιες λέξεις σε ένα κείμενο, προσδίδουν σε αυτό διαφορετικά νοήματα. Από αυτή την αλληγορική αναφορά τού Iser στους αστερισμούς, εμπνεύστηκα τον τίτλο του παρόντος κειμένου.
Γίνεται προφανές από τα παραδείγματα που ο Iser χρησιμοποιεί, ότι δεν είναι μόνον φωτισμένος επιστήμονας αλλά και εξίσου φωτισμένος δάσκαλος, που κατόρθωσε να παρουσιάσει απλά και κατανοητά τις αντιληπτικές διεργασίες οι οποίες συμβαίνουν κατά την ανάγνωση. Χωρίς ποτέ να έχω παρακολουθήσει προφορική διδασκαλία του αλλά μονάχα διαβάζοντας μερικά από τα πολλά βιβλία του, προκειμένου να εκπονήσω τη διδακτορική διατριβή μου, διδάχθηκα από αυτόν τα περισσότερα, τα σημαντικότερα, τα πιο ουσιαστικά, ώστε να τον θεωρώ τον κατεξοχήν δάσκαλό μου.
Σχετικά με την εφαρμογή της θεωρίας του καταρχάς στη λογοτεχνική ανάγνωση και έπειτα στη λογοτεχνική διδασκαλία, θα σημείωνα συνοπτικά τα εξής:
To λογοτεχνικό κείμενο δεν διαβάζεται όπως οποιοδήποτε άλλο. Αντλούνται από αυτό όχι μόνο πληροφορίες αλλά κυρίως βιώματα. Το χαρακτηριστικότερο στοιχείο της λογοτεχνικής ανάγνωσης είναι η δραστηριοποίηση τής αντίληψης τού αναγνώστη, για να ανακαλύψει το νόημα που λανθάνει σε πολλά σημεία του κειμένου. Οι υποδηλώσεις, οι ενδείξεις και οι λοιπές αφηγηματικές τεχνικές κρατούν τον αναγνώστη σε διαρκή εγρήγορση, προκειμένου να δομήσει ένα συνεκτικό νόημα. Η δραστηριότητά μας κατά την αναγνωστική διαδικασία περιλαμβάνει επίσης τη διαμόρφωση θετικής ή αρνητικής στάσης απέναντι στους διάφορους αφηγηματικούς ήρωες. Επιπλέον, τη δημιουργία προσδοκιών για την εξέλιξη της υπόθεσης, μια διαδικασία που είναι διαρκής, αφού οποιοδήποτε νέο στοιχείο μπορεί να ενισχύσει ή να διαφοροποιήσει τις προηγούμενες προσδοκίες μας, να τις επιβεβαιώσει ή να τις ματαιώσει. Οι αναγνώστες μέσα από αυτήν την εντατική πνευματική δραστηριότητα που συνιστά η λογοτεχνική ανάγνωση, αποκομίζουμε την εντύπωση ότι εμπλεκόμαστε προσωπικά στην αφηγηματική υπόθεση. Προσαρμόζουμε τους ήρωες στη δική μας προσωπικότητα, τους προσδίδουμε τη δική μας ταυτότητα. Η εμπλοκή μας ωστόσο συνυπάρχει με την αποστασιοποίηση. Έχοντας τη δυνατότητα να παρακολουθούμε τους εαυτούς μας ως δρώντα υποκείμενα, οδεύουμε προς την αυτογνωσία μας.
Ο συνειδητοποιημένος, δημιουργικός αναγνώστης, που πλήρως απελευθερωμένος προβαίνει σε προσωπικές επιλογές, κατή την επαφή του με το κείμενο, είναι αποτέλεσμα τής διδασκαλίας της λογοτεχνίας, με βάση τη θεωρία τού Iser. Αυτό που προέχει στο συγκεκριμένο διδακτικό πλαίσιο, είναι οι διδασκόμενοι, μαθητές, φοιτητές κ.ά. να συνειδητοποιήσουν το δημιουργικό ρόλο που επιτελούν κατά τη λογοτεχνική ανάγνωση και να αντιληφθούν, να εκτιμήσουν τη σπουδαιότητα αυτής της δημιουργικής δραστηριότητάς τους. Προκειμένου ο συγκεκριμένος διδακτικός στόχος να επιτευχθεί, οι εκπαιδευτικοί θα αντιμετωπίσουν τους συμμετέχοντες στη λογοτεχνική διδασκαλία, μαθητές και φοιτητές τους, με ίσους όρους, ως συναναγνώστες τους. Θα τους δείξουν ότι η προσωπική αναγνωστική εμπειρία των τελευταίων, είναι μοναδική και κατά συνέπεια αξιόλογη. Θα τους παρέχουν τη δυνατότητα, το κατάλληλο κίνητρο και γενικότερα το υποστηρικτικό πλαίσιο, για να εκφράσουν, να μοιραστούν, να ανταλλάξουν τις αναγνωστικές εντυπώσεις τους αναφορικά με το λογοτεχνικό έργο.
Η δημιουργική γραφή με ερέθισμα το λογοτέχνημα, θα μπορούσε ανεπιφύλακτα να αποδοθεί στον Iser. Οι εκπαιδευτικοί σχεδιάζοντας και εφαρμόζοντας δραστηριότητες δημιουργικής γραφής, σύμφωνες με την ευχέρεια των εκάστοτε μαθητών να εκφράζονται προφορικά ή γραπτά, διευκολύνουν τους πάντες να συμμετέχουν σε αυτές. Αναλυτικότερα, ενδεχομένως αν χρειαστεί διατυπώνουν ειδικότερες, διευκρινιστικές ερωτήσεις ή καταγράφουν οι ίδιοι τις απαντήσεις και αφηγήσεις των μαθητών, ώστε αυτές να διασωθούν. Η επιδίωξη ή ακόμη και ο εθισμός μαθητών/φοιτητών-αναγνωστών να γράφουν και να επικοινωνούν τις προσεγγίσεις τους στα λογοτεχνικά κείμενα, θα συνιστούσε το φυσικό επακόλουθο, τη συνήθη εξέλιξη αυτής της διδακτικής επιλογής.
Ο Iser δεν αρκέστηκε ως προς τη συνεισφορά του στη λογοτεχνία, στους νέους δρόμους προσέγγισης και ερμηνείας των λογοτεχνικών κειμένων, που άνοιξε για κάθε μεμονωμένο αναγνώστη. Αναζητώντας την ουσία, τον πυρήνα της συνδιαλλαγής τού αναγνώστη με το κείμενο, οδηγήθηκε στη «λογοτεχνική ανθρωπολογία». Κατέληξε να διερευνά πώς λειτουργεί η λογοτεχνία στην ανθρώπινη εμπειρία. Προβληματίστηκε ως προς το γιατί οι άνθρωποι έχουν ανάγκη τη μυθοπλασία.
Από όλα τα παραπάνω γίνεται φανερό ότι η αναγνωστική θεωρία που εισηγήθηκε ο Iser, συμβάλλει ώστε όλοι οι αναγνώστες να αγαπήσουν περισσότερο τη λογοτεχνία, που τους απελευθερώνει και τους προσφέρει τόσο έντονα αναγνωστικά βιώματα. Επίσης να αγαπήσουν τον εαυτό τους, καθώς έχουν την ευκαιρία να τον γνωρίσουν βαθιά και ουσιαστικά, μέσα από την εμπλοκή και την αποστασιοποίηση. Τέλος, να επικοινωνήσουν με τους γύρω τους, να χτίσουν στέρεες σχέσεις μαζί τους, θεμελιωμένες πάνω στα λογοτεχνικά κείμενα, αναφορικά με τα οποία μοιράζονται και ανταλλάσσουν τις αναγνωστικές εντυπώσεις τους.
Βιογραφία
Ο Wolfgang Iser (Βόλφγκανγκ Ίζερ) γεννήθηκε το 1926 στη λουτρόπολη Μάριενμπεργκ, στο κρατίδιο της Σαξονίας, στη Γερμανία. Σπούδασε αγγλική και γερμανική λογοτεχνία και φιλοσοφία στο Πανεπιστήμιο της Λειψίας. Έλαβε το διδακτορικό του από το Πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέργης. Δίδαξε αρχικά στη Χαϊδελβέργη, στη Γλασκόβη, στην Κολωνία, στο Βίρτσμπουργκ. Το έργο του άρχισε να γίνεται περισσότερο γνωστό κατά τη θητεία του στο Πανεπιστήμιο της Κωνσταντίας, που βρίσκεται στα σύνορα Γερμανίας-Ελβετίας. Στις Ηνωμένες Πολιτείες ο Iser εξέδωσε μεταξύ άλλων τα βιβλία The Implied Reader (1972) και The Act of Reading (1978), που γνώρισαν μεγάλη επιτυχία. Το 1978 έγινε μόνιμο μέλος του διδακτικού προσωπικού του UC (Πανεπιστημίου τής Καλιφόρνια) Irvine, στο Τμήμα Αγγλικής και Συγκριτικής Λογοτεχνίας και συνέβαλε σημαντικά στην ανάδειξή του σε ένα από τα σημαντικότερα κέντρα λογοτεχνικής θεωρίας παγκοσμίως. Το 1991 συνταξιοδοτήθηκε από το Πανεπιστήμιο της Κωνσταντίας ενώ συνέχισε να διδάσκει στο UCI μέχρι το 2005. Σύζυγός του ήταν η Lore Iser. Οι θεωρίες του εκτός από τη λογοτεχνία έχουν επηρεάσει επίσης τη φιλοσοφία, τις πολιτισμικές επιστήμες, την εκπαίδευση και άλλους τομείς. Το μεταγενέστερο έργο του που αναφέρεται στη Λογοτεχνική Ανθρωπολογία, θεωρείται εξαιρετικά πρωτοποριακό. Τού απονεμήθηκαν παγκοσμίως πλήθος τιμητικών τίτλων. Απεβίωσε το 2007.