Ο Δημοφών, τχ. 108, Ιανουάριος-Μάρτιος 2024,
ΠΡΟΛΟΓΟΣ στην Ιστοσελίδα
Λογοτεχνία: Ο πρωταγωνιστής-αναγνώστης
Ελένη Α. Ηλία
Τι είναι αυτό που μας συμβαίνει στη λογοτεχνία; Κλαίμε, γελάμε, νιώθουμε, ζούμε… με ένταση και πάθος! Ας ανατρέξουμε όλοι για λίγο στις αναγνωστικές εμπειρίες μας. Δεν διαβάζουμε το λογοτεχνικό κείμενο όπως οποιοδήποτε άλλο. Δεν αντλούμε από αυτό πληροφορίες αλλά βιώματα. Χρειάζεται αυτό να το ερμηνεύσουμε ή αρκεί που το απολαμβάνουμε; Μήπως επιδιώκοντας να παρατηρήσουμε, να συνειδητοποιήσουμε πώς συμβαίνει να εμπλεκόμαστε στα αφηγηματικά δρώμενα, χάσουμε αυτή τη μοναδική εντύπωση ότι ζούμε την ιστορία που διαβάζουμε;
Ο αναγνώστης παίρνει στα χέρια του το λογοτεχνικό βιβλίο και ξεκινά να το διαβάζει για να περάσει την ώρα του. Ο συγγραφέας έκανε τόσο κόπο και αφιέρωσε τόσο χρόνο για να του ετοιμάσει έναν άλλο κόσμο, που θα τον βγάλει από τη δική του πραγματικότητα, που θα του επιτρέψει να ξεφύγει από τα προβλήματα της καθημερινότητας, ίσως και από την ανία του. Κάθεται λοιπόν αναπαυτικά ο αναγνώστης και αφήνεται με εμπιστοσύνη στο συγγραφέα. Υπάρχει βέβαια και η περίπτωση ο αναγνώστης να είναι στην αρχή κάπως πιο κριτικός και επιφυλακτικός, να αντιστέκεται στα τερτίπια με τα οποία ο συγγραφέας προσπαθεί να τον κερδίσει. Και τότε ακόμα είναι απλώς θέμα χρόνου να υποκύψει στη δύναμη τού συγγραφέα να τον συμπαρασύρει σε αυτόν τον άλλο, τον ψεύτικο κόσμο που έχει δημιουργήσει. Μοναδική προϋπόθεση για να εξελιχθεί έτσι η αναγνωστική διαδικασία, είναι η αφηγηματική αρτιότητα του λογοτεχνήματος, κάτι δεδομένο θα έλεγα σε μια εποχή που γράφονται πολλά περισσότερα έργα από όσα εκδίδονται.
Στην πραγματικότητα ο ρόλος του αναγνώστη κάθε άλλο παρά παθητικός είναι. Το βιβλίο μας αρέσει τόσο περισσότερο, όσο περισσότερο ενεργοί μάς επιτρέπει ή καλύτερα μάς αναγκάζει να είμαστε, διαβάζοντάς το. Αναπτύσσουμε στάσεις απέναντι στους διάφορους
λογοτεχνικούς ήρωες, θετική για κάποιους, που μπορεί να φτάσει έως την πλήρη ταύτιση, αρνητική για άλλους. Δημιουργούμε προσδοκίες για την εξέλιξη της υπόθεσης, μια διαδικασία που είναι διαρκής, αφού κάθε στιγμή, κάθε καινούρια λέξη τού κειμένου, μπορεί να ενισχύσει ή να διαφοροποιήσει τις προηγούμενες προσδοκίες, μπορεί να προκαλέσει την επιβεβαίωση ή τη ματαίωσή τους. Το πιο σημαντικό όμως είναι ότι ο συγγραφέας δεν μάς λέει τα πάντα, αλλά μόνο ό, τι είναι απαραίτητο, προκειμένου να συμπεράνουμε όσα δεν μάς λέει. Οι υποδηλώσεις, οι ενδείξεις του κειμένου κινητοποιούν την αντίληψη του αναγνώστη για να ανακαλύψει το λανθάνον νόημα. Η μεταφορική χρήση της λογοτεχνικής γλώσσας, η ειρωνεία και το χιούμορ, οι διακειμενικές αναφορές, οι επαναλήψεις, η εμπλοκή του φυσικού κόσμου και τόσες άλλες αφηγηματικές τεχνικές μάς κρατούν σε μια διαρκή και αυξανόμενη εγρήγορση για να δομήσουμε ένα συνεκτικό νόημα σε κάθε κείμενο. Η εικονοπλαστική ιδιότητα της λογοτεχνικής γραφής, σε συνδυασμό με την τεχνική της αντίθεσης, μας παρακινεί να φτιάχνουμε αδιάκοπα με τη σκέψη μας εικόνες ενώ ξυπνά και τις υπόλοιπες αισθήσεις μας, ανακαλώντας μνήμες.
Ο αναγνώστης ωστόσο πέρα από πρωταγωνιστής στο παιχνίδι της λογοτεχνικής ανάγνωσης είναι επίσης πρωταγωνιστής της αφηγηματικής υπόθεσης. Είναι αυτός που ταυτιζόμενος με τον κύριο ήρωα, δοκιμάζεται και λυτρώνεται. Ο κύριος ήρωας δεν είναι ίδιος ακριβώς για
όλους μας. Ο συγγραφέας τον παρουσιάζει επαρκώς μέσα από τις χαρακτηριστικές λεπτομέρειες που επιλέγει να του προσδώσει, δεν τον παρουσιάζει όμως ποτέ εξαντλητικά. Ο κύριος ήρωας έχει τα χαρακτηριστικά του κάθε αναγνώστη. Ο καθένας μας τον προσαρμόζει στη δική του προσωπικότητα, του δίνει τη δική του ταυτότητα. Όταν υποφέρουμε ή χαιρόμαστε μαζί του, δεν είναι το ξένο, μυθοπλαστικό πρόσωπο που μάς αφορά, είναι ο ίδιος ο εαυτός μας στις συνθήκες και τα περιστατικά που αντιμετωπίζει ο εκάστοτε ήρωας. Για αυτόν ακριβώς το λόγο η λογοτεχνική ανάγνωση είναι ο ασφαλέστερος, ο αποτελεσματικότερος δρόμος προς την αυτογνωσία. Γιατί διαβάζοντας δεν παρακολουθούμε έναν άλλο, παρακολουθούμε τον ίδιο τον εαυτό μας. Είναι κι αυτό ένα σπουδαίο δώρο της λογοτεχνικής ανάγνωσης, η διαδικασία της αποστασιοποίησης. Στην πραγματική ζωή είμαστε μέσα στο πρόβλημα, αυτό μας καταβάλλει και έχουμε να διαχειριστούμε μια κατάσταση αδιέξοδη. Στη λογοτεχνία το πρόβλημα του ήρωα που γίνεται δικό μας, μπορούμε να το παρακολουθούμε. Είναι πολύ σημαντικό να παρακολουθείς τον εαυτό σου σαν δρών υποκείμενο, κάτι που συμβαίνει επίσης στα όνειρα. Όμως στη λογοτεχνία έχουμε τον πλήρη έλεγχο αυτής της παρατήρησης του εαυτού μας.
Λίγο-πολύ κάτι τέτοιο γίνεται και στον κινηματογράφο και στο θέατρο, ακόμα και στις τηλεοπτικές σειρές, θα αντέτεινε κάποιος. Τι παραπάνω, τι το αναντικατάστατο μας προσφέρει λοιπόν η λογοτεχνία; Μα στον κινηματογράφο, το θέατρο ή την τηλεόραση δεν έχουμε μπροστά μας το λογοτεχνικό κείμενο. Έχουμε την ανάγνωσή του από το σκηνοθέτη. Κάθε μεταφορά λογοτεχνικού βιβλίου είναι μία ανάγνωσή του. Το ίδιο ακριβώς ισχύει και με την εικονογράφηση. Άρα ο δικός μας ο ρόλος ο πρωταγωνιστικός περιορίζεται, συρρικνώνεται. Μόνο απέναντι στο ίδιο το λογοτεχνικό βιβλίο είμαστε εμείς οι αναγνώστες οι απόλυτοι πρωταγωνιστές του. Εκείνοι που το καθορίζουμε με βάση τα στοιχεία της προσωπικότητάς μας.
Συνηθίζουμε να λέμε ότι η αξία ενός λογοτεχνήματος μετριέται με το πόσες διαφορετικές αναγνώσεις μπορεί να επιτρέψει. Σε κάθε επόμενη ανάγνωση όχι μόνο από άλλον αλλά και από τον ίδιο αναγνώστη, προκύπτουν διαφοροποιήσεις, νέα δεδομένα, νέες ερμηνείες, νέες
παράμετροι. Το λογοτεχνικό έργο είναι ανεξάντλητο. Το λογοτεχνικό έργο ζει μέσα από τις αναγνώσεις του και μόνο. Κάθε ανάγνωση κατά συνέπεια αξίζει να την αποτυπώσουμε, να τη μοιραστούμε, να την ανταλλάξουμε.
Η εικονοπλαστική ιδιότητα του ποιητικού λόγου καλλιεργεί στο έπακρο την αποκλίνουσα σκέψη. Οι εικόνες που σχηματίζονται στην αναγνωστική αντίληψη στο άκουσμα των στίχων, δεν είναι κοινές για όλους. Εάν αναφερθούμε στην προσωπική εμπειρία μας από την ακρόαση του ποιήματος, παράγοντας κείμενα δημιουργικής γραφής για τις διαφορετικές αυτές εικόνες των ποιημάτων, και μοιραστούμε τα αποτελέσματα, θα γίνει εύκολα αντιληπτό ότι το ποίημα λειτουργεί ως καθρέφτης μας, ως προβολέας που φωτίζει τον εσωτερικό κόσμο μας ή καλύτερα ως μεγεθυντικός φακός που μας επιτρέπει να τον παρατηρήσουμε καλύτερα. Ακόμα κι όταν ο ποιητής εκφράζει κάτι εντελώς προσωπικό, τον ψυχισμό του, το συναίσθημά του, τη διάθεση της στιγμής ο αναγνώστης βρίσκει το δρόμο να κάνει δικό του το ποίημα, αναζητά και ανακαλύπτει σε αυτό τις ιδιαιτερότητές του, τη δική του προσωπικότητα το δικό του μοναδικό εαυτό.
Προκειμένου να διαπιστώσουμε τον πρωταγωνιστικό ρόλο μας σαν αναγνώστες, με άλλα λόγια τη δύναμη της λογοτεχνίας ως ερεθίσματος της φαντασίας μας, ας πειραματιστούμε με τη δημιουργική γραφή, κινούμενοι ελεύθερα ανάμεσα στη δημιουργική μίμηση, την τροποποίηση ή την ανατροπή του λογοτεχνικού προτύπου.
Παρουσίαση της διαδραστικής ιστοσελίδας eilia.gr
Στην Αρχική Σελίδα της διαδραστικής ιστοσελίδας για τη διδακτική της λογοτεχνίας, τη δημιουργική γραφή και τη φιλαναγνωσία εμφανίζονται οι επιλογές Βιογραφία, Εργογραφία, Διάδραση, Ετεροαναφορές, Αγγλικά, Σύνδεσμοι, Πρόλογος στην ιστοσελίδα και Επικοινωνία.
Οι πληροφορίες που δίνονται στη Βιογραφία, δεν έχουν τον αυστηρό χαρακτήρα ούτε την ακρίβεια και τις λεπτομέρειες των βιογραφικών που συντάσσονται για επαγγελματική χρήση. Πρόκειται για ένα σύντομο κείμενο με βιωματικές αναφορές.
Οι επιλογές στην αρχική σελίδα Εργογραφία και Διάδραση, αλληλένδετες μεταξύ τους, συνιστούν τον αποκλειστικό λόγο ύπαρξης της συγκεκριμένης ιστοσελίδας. Για τη διευκόλυνση των επισκεπτών της ιστοσελίδας, στην εργογραφία επιχειρείται η κατηγοριοποίηση των εργασιών μου. Έτσι, τα Εφαρμοσμένα καινοτόμα εκπαιδευτικά προγράμματα χωρίζονται σε όσα έχουν πραγματοποιηθεί σε εκπαιδευτικούς, σε νήπια, σε μαθητές δημοτικού και σε μαθητές γυμνασίου.
Οι Λογοτεχνικές προσεγγίσεις περιλαμβάνουν τις υποενότητες Νεοελληνική, Παιδική και Ξένη Λογοτεχνία.
Η Μυθοπλασία αποτελείται από τα Ατομικά έργα και τους Συλλογικούς τόμους.
Τέλος, στις Τακτικές συνεργασίες εντάσσονται οι εκδόσεις των εκπαιδευτικών προγραμμάτων μου από το Πνευματικό Κέντρο Ασπροπύργου, οι συνεργασίες μου με τα περιοδικά ποικίλης ύλης Ο Δημοφών και Λαμπηδόνα και τέλος οι συμμετοχές μου στα Ημερολόγια της Γυναικείας Λογοτεχνικής Συνροφιάς.
Στις Ετεροαναφορές παρατίθενται αναλυτικά τα αποσπάσματα άλλων μελετητών σε εργασίες μου. Επίσης στο ίδιο σημείο υπάρχει η ανάρτηση Διακρίσεις, για τα βραβεία που μού έχουν απονεμηθεί, και ακόμα μία ανάρτηση, για τα Άρθρα μου στα Δελτία Εκπαιδευτικής Αρθρογραφίας του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου.
Επιλέγοντας Αγγλικά, εμφανίζονται δύο επιμέρους επιλογές. Στην πρώτη βρίσκονται αναρτημένα μερικά μεταφρασμένα άρθρα/δοκίμια ή και αφηγηματικά κείμενά μου. Στη δεύτερη υπάρχει μεταφρασμένο μεγάλο μέρος των προσκλήσεων για διάδραση, που απευθύνω στους αναγνώστες της εργογραφίας μου.
Επιλέγοντας Πρόλογος στην ιστοσελίδα, εμφανίζεται το κείμενο, με τίτλο Λογοτεχνία: Ο πρωταγωνιστής-αναγνώστης, όπου επισημαίνεται ο δημιουργικός ρόλος του αναγνώστη, που συνιστά την κοινή βάση των διαφόρων εργασιών μου.
Μέχρι σήμερα έχουν αναρτηθεί στην ιστοσελίδα συνολικά 45 περίπου εργασίες για εκπαιδευτικά προγράμματα δημιουργικής γραφής. Τα προγράμματα αυτά αναφέρονται στην ανάγνωση κλασικών παραμυθιών, όπως Η Πεντάμορφη και το Τέρας, Το κορίτσι με τα σπίρτα και Η Κοκκινοσκουφίτσα, σε έργα των Εξυπερί, Βενέζη, Καζαντζάκη, Σολωμού, Ελύτη, Ρίτσου, Πηνελόπης Δέλτα αλλά και σύγχρονων συγγραφέων.
Οι 55 περίπου λογοτεχνικές προσεγγίσεις που παρατίθενται στην ιστοσελίδα, αφορούν στο έργο των Βενέζη, Μυριβήλη, Καζαντζάκη, Καβάφη, Καρυωτάκη, Κόντογλου, Καραγάτση, Βικέλα, Έλλης Αλεξίου, Διδώς Σωτηρίου, Ρίτας Μπούμη-Παππά, Τέλλου Άγρα, Γιώργου Σαραντάρη, Άλκης Ζέη, Αγγελικής Βαρελλά, Λότης Πέτροβιτς-Ανδρουτσοπούλου, Ευγένιου Τριβιζά, Ειρήνης Μάρρα, Αντώνη Δελώνη και πλήθους άλλων παλαιότερων και σύγχρονων λογοτεχνών.
Στην ενότητα «Διάδραση» απευθύνονται προσκλήσεις σε εκπαιδευτικούς και φοιτητές Παιδαγωγικής και Φιλολογίας, οι οποίες αναφέρονται στις επιστημονικές εργασίες μου. Επίσης προσκλήσεις απευθύνονται σε σχέση με τα αφηγηματικά κείμενά μου, μυθοπλαστικά ή μη, σε άτομα άνω των 18 ετών, σε μαθητές Γυμνασίου και Λυκείου και σε μαθητές των τριών τελευταίων τάξεων του Δημοτικού.
Οι προσκλήσεις αυτές δηλώνουν την αισιοδοξία και την πρόθεση από μέρους μου τόσο οι επιστημονικές/δοκιμιακές εργασίες μου όσο και τα αφηγηματικά κείμενά μου να καταστούν ευανάγνωστα και αξιοποιήσιμα από τους αναγνώστες τους. Επιθυμώ και επιδιώκω αυτή η ιστοσελίδα εκτός από το να παραθέτει στοιχεία ή να μεταδίδει πληροφορίες, να παροτρύνει τους επισκέπτες της να συμμετέχουν ενεργά. Προσβλέπω στην ανατροφοδότηση, στη δημιουργική συνομιλία μαζί σας. Καλή ανάγνωση και διάδραση!
