Ελένης Α. Ηλία, Το ’22 ως ιστορικό αφηγηματικό πλαίσιο σε ελληνικά παιδικά-νεανικά μυθιστορήματα της τελευταίας εικοσαετίας με διεθνή αναγνώριση στο Το σύγχρονο ελληνικό παιδικό-νεανικό μυθιστόρημα (επιμ. Τ. Τσιλιμένη), εκδ. Σύγχρονοι Ορίζοντες, ISBN: 960-398-132-X, σσ. 304 – 312.
Το ‘ 22 ως ιστορικό αφηγηματικό πλαίσιο σε ελληνικά παιδικά νεανικά μυθιστορήματα της τελευταίας εικοσαετίας με διεθνή αναγνώριση
Η μικρασιατική καταστροφή αποδόθηκε λογοτεχνικά για πρώτη φορά λίγο μετά τη χρονολογία που συντελέστηκε από πρόσωπα που τη βίωσαν άμεσα. Πρόκειται για έργα- μαρτυρίες(1), που οι συγγραφείς τους χαρακτηρίστηκαν «συναισθηματικοί απομνημονευματογράφοι»(2) , όπως Το Νούμερο 31 328 του Βενέζη, Η ιστορία ενός αιχμαλώτου, του Δούκα και τα κατοπινότερα μυθιστορήματα της Σωτηρίου, Οι νεκροί περιμένουν και Ματωμένα χώματα. Στη λογοτεχνική παραγωγή των πρώτων μικρασιατών συγγραφέων περιλαμβάνονται και μυθιστορήματα που αναφέρονται στην εγκατάσταση των προσφύγων στην Ελλάδα ή που παρουσιάζουν τον τρόπο ζωής των Ελλήνων στη Μικρά Ασία πριν από την καταστροφή (3).
Η επιλογή αυτών των δημιουργών να γράφουν για το σχετικό ιστορικό γεγονός που τους συγκλόνισε, παρά τις πολλαπλάσιες δυσκολίες που ενυπάρχουν σε απόπειρες λογοτεχνικής απόδοσης άμεσων εμπειριών, καλύπτει μάλλον πρώτιστα μια εσωτερική τους ανάγκη (4). Ωστόσο, το φαινόμενο της συνεχιζόμενης λογοτεχνικής αξιοποίησης του ‘ 22, συνέπεια ίσως τον άκρως μυθιστορηματικών δυνατοτήτων, που το γεγονός της καταστροφής καθεαυτό εμπεριέχει (5), εξυπηρετεί μια ευρύτερη κοινωνική ανάγκη(6), την μύηση του ανηλίκου αναγνώστη στο εν λόγω ιστορικό συμβάν.
Τα μεταγενέστερα κείμενα για αυτό (7), που εντάσσονται στο ισχυρότερο, κατά τον Β. Αναγνωστόπουλο, ρεύμα της Παιδικής Λογοτεχνίας (8), πληρούν τις προϋποθέσεις του ιστορικού μυθιστορήματος (9), υποβάλλοντας το συγκεκριμένο ιστορικό περιστατικό, προξενούν αισθητική συγκίνηση, ενισχύουν την εθνική συνείδηση των αναγνωστών και συντελούν στην ωρίμασή τους, καθώς παρέχουν ευκαιρίες χωροχρονικών συγκρίσεων (10).
Είναι δε αξιοσημείωτο ως προς τα πιο πρόσφατα σχετικά ιστορικά μυθιστορήματα, ότι όλο και συχνότερα τυγχάνουν διεθνούς ενδιαφέροντος και αναγνώρισης στο χώρο της Παιδικής Λογοτεχνίας, γεγονός που συνεπάγεται τη δυνατότητά τους να εμπλέκουν όχι μόνο τον ενήλικο αλλά και το παιδί και τον έφηβο σημερινό αναγνώστη σε συνθήκες και περιστατικά μιας άλλης εποχής, να προσδίδουν διαχρονική και οικουμενική διάσταση σε μια ιστορική εθνική τραγωδία.
Εδώ θα περιοριστούμε σε τέσσερα μυθιστορήματα της τελευταίας εικοσαετίας για τη μικρασιατική καταστροφή, που έχουν αποσπάσει διεθνείς διακρίσεις ή κυκλοφορούν σε χώρες του εξωτερικού. Το μυθιστόρημα της Άννας Γκέρτσου-Σαρρή Το λέγαν Ξάστερο, που πρωτοεκδόθηκε το 1986 από τις εκδόσεις κέδρος, τιμήθηκε το 1987 με το βραβείο Ιπεκτσί (11), ενώ συμπεριελήφθη και στον τιμητικό πίνακα της ΙΒΒΥ του 1988 (12). Ο ήρωάς του, ο Χαρίδημος, ένα έξυπνο και ικανό χωριατόπαιδο από το Ξάστερο της Ανατολικής Θράκης, συνδέεται φιλικά με ένα συνομήλικό του Τουρκόπουλο, τον Οσμάν. Σύντομα το αγόρι, ενοχλημένο από το καταπιεστικό κλίμα που επικρατεί στο σχολείο του, το εγκαταλείπει. Σε ηλικία οκτώ ετών απομακρύνεται από την οικογένειά του, για να εργαστεί στις Φέρρες, κοντά στο Δεδέ Αγάτς. Ύστερα από μια δεκαετία, οι αλλαγές των συνθηκών που επέφεραν οι Βαλκανικοί Πόλεμοι, τον οδηγούν στην πόλη., όπου πάντα ονειρευόταν να ζήσει. Εκεί ανακαλύπτει την αξία της μόρφωσης, νιώθει τα πρώτα ερωτικά σκιρτήματα και γνωρίζει επαγγελματικές επιτυχίες. Συναντιέται ξανά με τον Οσμάν, η σχέση του με τον οποίο δοκιμάζεται από τις ελληνοτουρκικές εξελίξεις. Το ‘ 22, μετά την καταστροφή της Σμύρνης, αναγκάζεται να απομακρυνθεί από την Πόλη, επιστρέφοντας αρχικά στο χωριό του, για να συνοδεύσει την οικογένειά του., που επίσης ετοιμάζεται να το εγκαταλείψει υποχρεωτικά με προορισμό την Ελλάδα.
Το μυθιστόρημα της Ελένης Δικαίου, Τα κοριτσάκια με τα ναυτικά, εκδ. Ακρίτας το 1991 και σήμερα εκδόσεις Πατάκη, έχει μεταφραστεί και κυκλοφορεί στη Γαλλία (13). Η αφήγηση επικεντρώνεται στα δίδυμα κοριτσάκια μιας εύπορης, μεγαλοαστικής Ελληνικής οικογένειας, που ζει ξέγνοιαστα και ευτυχισμένα στη Σμύρνη μέχρι την καταστροφή του ‘22. Τότε η οικογένεια των κοριτσιών κατορθώνει να την εγκαταλείψει και να εγκατασταθεί στο Βόλο. Οι συνθήκες της ζωής τους αλλάζουν πλέον δραματικά, με αποκορύφωμα το θάνατο του πατέρα.
Ο νοσταλγικός τόνος των τίτλων, Το λέγαν Ξάστερο και Τα κοριτσάκια με τα ναυτικά φανερώνει τη χωροχρονική τοποθέτηση των δύο παραπάνω μυθιστορημάτων. Αντίθετα με αυτά, που κινούνται στο παρελθόν, στα δύο ακόλουθα έργα, η εξιστόρηση επεκτείνεται στο σύγχρονο κόσμο, η μικρασιατική καταστροφή αποδίδεται υπό την οπτική του παρόντος.
Στο βιβλίο της Έλσας Χίου Η Νενέ η Σμυρνιά (Καστανιώτης, 1993), που το 1989 απέσπασε το βραβείο Ιπεκτσί, κύριος ήρωας είναι ο Αργύρης, ένας έφηβος που ζει στη σύγχρονη τουριστική Σάμο και θυμάται συχνά τη μικρασιάτισσα προγιαγιά του, η οποία έχει πεθάνει. Οι συνεχείς αφηγήσεις της για τα παιδικά και νεανικά της χρόνια στο Γέροντα, στο χωριό της κοντά στη Σμύρνη, δημιουργούν στο δισέγγονό της την ακατανίκητη επιθυμία να επισκεφτεί την περιοχή της Μικρασίας. Η επίσκεψή του στα τουριστικά πλέον μικρασιατικά παράλια, που δεν αργεί να πραγματοποιηθεί, μετά την πρώτη του απογοήτευση για τις αλλαγές που διαπιστώνει, τού προσφέρει πλήθος πολύτιμων εμπειριών που συμβάλλουν στην αυτογνωσία του και ενισχύουν την αγάπη και την επαφή του με όσα αντιπροσωπεύει για κείνον η χαμένη προγιαγιά του.
Το μυθιστόρημα της Ηρώς Παπαμόσχου Το Γεφύρι της Ανατολής, που πρωτοεκδόθηκε από τις εκδόσεις Πατάκη το 1995, έχει αναγραφεί το 1998 στον τιμητικό πίνακα του πανευρωπαϊκού Βραβείου Πιερ Πάολο Βερτζέριο (14) για την κατηγορία ιστορικό μυθιστόρημα. Σε αυτό η αφήγηση εκτυλίσσεται παράλληλα σε τρεις χρονικές περιόδους. Η αφηγήτρια, αντικρίζοντας στη σύγχρονη Αθήνα προσφυγόπουλα από το Λίβανο και την Παλαιστίνη ακόμα θυμάται τη δική της προσφυγιά κατά την παιδική της ηλικία σε εκείνες τις περιοχές, όταν στο Β Παγκόσμιο Πόλεμο εγκατέλειψαν με την οικογένειά της τη βομβαρδισμένη Σάμο. Περνώντας από τη Μικρασία, είχε ανακαλύψει το οδυνηρό παρελθόν της μητέρας της, η οποία γεννήθηκε στη Σμύρνη, απ’ όπου έφυγε το ‘22 εξαιτίας της καταστροφής, όπου είχε την εντύπωση ότι χάθηκαν οι γονείς και ο αδερφός της. Ωστόσο, μετά το τέλος του παγκόσμιου πολέμου συναντήθηκε ξανά με τον τελευταίο, χάρη στη συμβολή μιας τουρκάλας, γειτόνισσάς τους στη Σμύρνη. Οι συνεχείς μετακινήσεις στην πάροδο του χρόνου τόσο των Ελλήνων από τη Μικρασία προς τα νησιά του Αιγαίου ή αντίθετα από την Ελλάδα προς τη Μικρασία και τις χώρες της Μέσης Ανατολής όσο και των κατοίκων των τελευταίων περιοχών προς την Ελλάδα, αναδεικνύουν τη διάσταση του χώρου, που ο πρωταρχικός του ρόλος μαρτυρείται και από τον τίτλο του μυθιστορήματος.
Στο σημείο αυτό ας σταθούμε στα αφηγηματικά χαρακτηριστικά των τεσσάρων μυθιστορημάτων, καθώς από τα χαρακτηριστικά αυτά προκύπτει η αίσθηση του αναγνώστη ότι εμπλέκεται προσωπικά (15) στην ιστορική εποχή που τα μυθιστορήματα πραγματεύονται. Το έργο της Γκέρτσου-Σαρρή είναι το μοναδικό όπου χρησιμοποιείται αποκλειστικά η πρωτοπρόσωπη αφήγηση. Η συγκεκριμένη επιλογή συνεπάγεται τη διαρκή ταύτιση της αναγνωστικής οπτικής με αυτή του κύριου ήρωα-αφηγητή (16), καθώς και τις συνεχείς αναφορές στον εσωτερικό του κόσμο (17). Ως αποτέλεσμα της δυνατότητας του αναγνώστη να μοιράζεται τις προσωπικές εμπειρίες και εντυπώσεις του Χαρίδημου, προκύπτει η συμπάθεια, η ταύτιση μαζί του. Ο ήρωας εμφανίζεται αξιολάτρευτος σε όλες τις φάσεις της ζωής του που παρακολουθούμε στο βιβλίο, καταρχάς κατά την παιδική του ηλικία στο χωριό, όταν, για παράδειγμα, λήγει άδοξα η απόπειρά του να φτάσει κρυφά ως την πόλη για να εργαστεί και να βοηθήσει οικονομικά την οικογένειά του ή όταν συναντιέται με τον Τρελογιάγκο κι η τρομακτική, αυτή σκηνή επαναλαμβάνεται στα όνειρα του. Επίσης, αργότερα, στην Πόλη όταν η φιλία του με τον Οσμάν σκιάζει τη χαρά του για τις νίκες των Ελλήνων που πληγώνουν και ανησυχούν τον νεαρό Τούρκο ή όταν, τέλος, κατευθυνόμενος στην Ελλάδα με τους δικούς του ύστερα από τη μικρασιατική καταστροφή, παρά τις δύσκολες συγκυρίες για την πατρίδα και τις άσχημες καιρικές συνθήκες που επικρατούν στο ταξίδι, ατενίζει με αισιοδοξία το μέλλον και καταστρώνει σχέδια για νέες επαγγελματικές δραστηριότητες.
Οι εθνικοπολιτικές εξελίξεις ειδικότερα αποδίδονται επίσης μέσα από την οπτική του ήρωα. Κάποτε τις βλέπει να συμβαίνουν στο δικό του περιβάλλον και σε αρκετές περιπτώσεις μάλιστα να καθορίζουν άμεσα τη ζωή του, όπως στην περίοδο των βαλκανικών πολέμων, που οι νίκες των Ελλήνων και Βουλγάρων απέναντι στην Τουρκία αναγκάζουν τους Τούρκους συντοπίτες τους να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους στις Φέρρες και αργότερα τους Έλληνες της περιοχής να φιλοξενηθούν σε βουλγαρικά χωριά για να προστατευτούν από τα αντίποινα. Το ίδιο ισχύει και κατά την τελική επικράτηση των Τούρκων το ‘ 22, οπότε υποχρεώνεται να απομακρυνθεί από την Κωνσταντινούπολη, αλλά και από το χωριό του. Άλλοτε πάλι ο ήρωας πληροφορείται τις καταστάσεις που επικρατούν από τα υπόλοιπα αφηγηματικά πρόσωπα, που είναι σε θέση να τις γνωρίζουν ή να τις ερμηνεύουν σύμφωνα με την πολιτική τους τοποθέτηση.
Στο Γεφύρι της Ανατολής, η πρωτοπρόσωπη αφήγηση., η οποία χρησιμοποιείται στα κεφάλαια που αναφέρονται στο παρόν, εναλλάσσεται με την τριτοπρόσωπη, οπότε αποδίδονται οι αναμνήσεις της αφηγήτριας από την προσφυγική εμπειρία που γνώρισε στα παιδικά της χρόνια και από την αντίστοιχη εμπειρία της μητέρας της σε ανάλογη ηλικία. Ωστόσο και εδώ κυριαρχεί η εσωτερική εστίαση στο πρόσωπο της κύριας ηρωίδας, της μικρής Μάνιας. Ακόμα και η κοινή οπτική του αναγνώστη με τη δική της, καθώς αποδίδεται κυρίως η απορία της τόσο για το άγνωστο αρχικά στην ίδια τραγικό παρελθόν της μητέρας της όσο και για την ομοιότητα του μικρότερου αδελφού της Αλέξανδρου με έναν ξένο νεαρό άντρα. Στο κείμενο παρατίθεται πλήθος ενδείξεων σχετικών με τα παραπάνω ζητήματα, που συνδέονται άμεσα μεταξύ τους, οι οποίες δημιουργούν αλλεπάλληλες προσδοκίες στον αναγνώστη (18) για τις αφηγηματικές εξελίξεις. Η Μάνια αναρωτιέται γιατί η Τουρκάλα Αϊσέ προσπαθεί να φτάσει το τρένο τους, που έχει ήδη ξεκινήσει από τον σταθμό της Σμύρνης. Την απάντηση θα την πάρει αρκετά αργότερα, σε ένα γράμμα που πληροφορεί τη μητέρα της, Φωτεινή, πως ο αδερφός της δεν σκοτώθηκε στην καταστροφή αλλά ζει στην Ελλάδα σε παλαιστινιακό στρατόπεδο. Η Μάνια συναντά ένα νέο άντρα που τα μάτια του έχουν το ίδιο σπανιότατο χρώμα με του αδερφού της. Ο δε δάσκαλος της στο Λίβανο, όταν γνωρίζει τον αδελφό της, μένει έκπληκτος, γιατί τα μάτια του αγοριού του θυμίζουν έντονα αυτά ενός φίλου του από τη Χίο. Σε επόμενα γράμματα προς τη Φωτεινή, που περιλαμβάνουν στοιχεία για τον αγνοούμενο, αναφέρεται ότι εκείνος ζει στη Χίο, όμως την περίοδο της γερμανικής κατοχής έχει περάσει στη Μέση Ανατολή. Όταν στις τελευταίες σελίδες του έργου η Μάνια συναντά το θείο της, επιστρέφοντας στη Σάμο, οι προσδοκίες του αναγνώστη πως πρόκειται για το ίδιο αυτό πρόσωπο που το κορίτσι είχε πρωτοδεί στην Παλαιστίνη, επιβεβαιώνονται πλήρως.
Η παιδική επιθυμία της Μάνιας να αποδώσει λογοτεχνικά την αίσια τελικά έκβαση της τραγικής ιστορίας της μητέρας της, που συνίσταται στην ανακάλυψη του χαμένου αδελφού της, πραγματοποιείται με τη συγγραφή του συγκεκριμένου μυθιστορήματος. Το ίδιο ισχύει και για τη σχετική επιθυμία του ήρωα του έργου της Χίου, του Αργύρη, να κάνει αθάνατη τη νεκρή προγιαγιά του, γράφοντας ένα βιβλίο για εκείνη. Εδώ, αν και η αφήγηση είναι τριτοπρόσωπη, οι αναφορές στον εσωτερικό κόσμο του κύριου ήρωα καταλαμβάνουν το μεγαλύτερο μέρος της. Αναλυτικότερα, η καθημερινότητα στο νησί κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού προσφέρει στον Αργύρη συνεχείς αφορμές και ερεθίσματα, για να θυμηθεί όχι μόνον αλλεπάλληλα περιστατικά από τη ζωή του με τη νενέ, όπως το συμφιλιωτικό της ρόλο στη σχέση του με το Νορντίν, αλλά και τις ατέλειωτες αφηγήσεις της για τα παιδικά και νεανικά της χρόνια στο Γέροντα και τη Σμύρνη. Οι σκέψεις του Αργύρη δεν σταματούν, ωστόσο, στην ποικιλότροπα εκφραζόμενη νοσταλγία της νενές του για τη Μικρασία, τον τρόπο ζωής της εκεί και κυρίως το χαρακτηριστικό της συνύπαρξης Ελλήνων και Τούρκων. Στρέφονται επίσης στην επιλογή της να μην επισκεφτεί τον τόπο της ποτέ ξανά μετά το ‘22, που το αγόρι την ερμηνεύει ως άρνηση από μέρους της να συμφιλιωθεί με τη νέα πραγματικότητα. Η εστίαση της αφήγησης στον εσωτερικό κόσμο του Αργύρη συνεχίζεται και κατά την επίσκεψή του στη Μικρασία, οπότε εμφανίζεται έντονα προβληματισμένος για τη διάσταση ανάμεσα στις περιγραφές της νενές για την περιοχή και στη σύγχρονη πραγματικότητα, όπου κυριαρχεί η τουρκική εκμετάλλευση των πολιτιστικών στοιχείων και έχει υπεισέλθει η τεχνολογική πρόοδος. Αντίθετα, κάποια πρόσωπα και πράγματα που συναντά στο ταξίδι του, τού επιτρέπουν να αναπλάσει με ακρίβεια στη φαντασία του τη ζωή της προγιαγιάς του, προσφέροντάς του αγαλλίαση και ευτυχία.
Η τεχνική της αναδρομής, που συναντάται συχνότατα στο παραπάνω μυθιστόρημα, χρησιμοποιείται αρκετά και στο έργο της Δικαίου, με αποτέλεσμα τη δημιουργία εξαιρετικά επιτυχημένων αντιθέσεων, οι οποίες επιτείνουν ιδιαίτερα την εικονοπλαστική δύναμη των περιγραφών. Έτσι, ο τριτοπρόσωπος αφηγητής που εστιάζεται στον εσωτερικό κόσμο των δίδυμων κοριτσιών και παρουσιάζει την οπτική τους, όταν αναφέρεται στις αντίξοες συνθήκες της ζωής τους, για παράδειγμα, στο διάστημα που ο πατέρας τους κρυβόταν για να μην υπηρετήσει στον τουρκικό στρατό ή στην άφιξη των Τσετών στη Σμύρνη ή στην εποχή που ζούσαν πρόσφυγες στο Βόλο, τη συσχετίζει με τις ευτυχισμένες περιόδους που είχαν προηγηθεί, με συγκεκριμένα περιστατικά που συνέβαιναν τότε στους αντίστοιχους χώρους. Η αλλεπάλληλη χρήση των αντιθέσεων στον αφηγηματικό Κόσμο, κάποτε αποσκοπεί στη σφαιρική θεώρηση από μέρους του των καταστάσεων που βρίσκονται σε εξέλιξη, όπως όταν ορισμένοι κάτοικοι της Σμύρνης νιώθουν ασφαλείς παρά την πολεμική αναμέτρηση Ελλήνων και Τούρκων ενώ άλλοι εμφανίζονται τρομοκρατημένοι. Άλλοτε μέσα από την αντίθεση διαμορφώνεται η αναγνωστική στάση απέναντι στους ήρωες και αναδεικνύεται η ορθότητα μιας συγκεκριμένης άποψης, όπως όταν όλοι αισθάνονται ενθουσιασμένοι για την άφιξη του ελληνικού στρατού στην περιοχή και την ίδια στιγμή ο παππούς της οικογένειας δηλώνει προβληματισμένος. Ενώ δε οι ευθυκρισία του τελευταίου αμφισβητείται από τους γύρω του, παρεμβαίνει ο αξιόπιστος αφηγητής (19), που του παρέχει κάλυψη. Η συμβολή του αφηγητή στην ταύτιση του αναγνώστη με τους κύριους ήρωες συνδέεται επίσης με την τακτική του να απευθύνεται άμεσα στο δεύτερο, επικαλούμενος την εμπειρία του: « Έχει δει ποτέ κανένας καθωσπρέπει ευτυχισμένο άνθρωπο;» ή «Αφού, να φανταστείς, βρήκαν ευκαιρία να ναι μοναχές και δεν σκέφτηκαν να κάνουν τσουλήθρα στα πλαϊνά της μαρμαρένια σκάλας, το πιο σπουδαίο από τα απαγορευμένα παιχνίδια για όλα τα παιδιά».
Εκτός από τη λογοτεχνική αρτιότητα των τεσσάρων μυθιστορημάτων, η οποία οφείλεται στην επιτυχή χρησιμοποίηση των αφηγηματικών τεχνικών, η ανταπόκριση και εμπλοκή του αναγνώστη σε αυτά στο διεθνή χώρο συνιστά επίσης πιθανότατα συνέπεια της επικαιρότητας των εθνικών, πολιτικών και κοινωνικών χαρακτηριστικών που αποδίδουν. Αναλυτικότερα, οι ήρωές τους βιώνουν τη ρευστότητα, τη ριζική διαφοροποίηση των συνθηκών της ζωής τους, έρχονται αντιμέτωποι με εναλλασσόμενες, ανατρεπόμενες εθνικές συμμαχίες και εχθρότητες, νίκες και ήττες, γνωρίζουν την οδυνηρή εμπειρία της προσφυγιάς. Αντίστοιχες καταστάσεις συμβαίνουν όλο και συχνότερα στο σύγχρονο κόσμο. Οι οικονομικοί μετανάστες και πολιτικοί πρόσφυγες πληθαίνουν συνεχώς στις σύγχρονες δυτικές, πολυπολιτισμικές κοινωνίες. Υπολογίζοντας τον εξαιρετικά αποτελεσματικό παιδαγωγικό ρόλο που διαδραματίζει η λογοτεχνία, θα υποστηρίζαμε λοιπόν με βεβαιότητα ότι η ανάγνωση των τεσσάρων συγκεκριμένων έργων, μεταξύ ασφαλώς και αρκετών άλλων για το ‘22, πέρα από το ότι συντελεί στην κατάκτηση της συγκεκριμένης ιστορικής γνώσης, συμβάλλει ευρύτερα στην καλλιέργεια εθνικής και ταυτόχρονα οικουμενικής συνείδησης των σημερινών παιδιών αναγνωστών. Προωθεί την κοινωνικοποίηση και ψυχική ωρίμασή τους και διευκολύνει την προσαρμογή τους στη σημερινή πραγματικότητα, που καλείται να συγκεράσει το εθνικό με το διεθνικό στοιχείο.
Σημειώσεις
- Η. Καλλέργης (1995). Προσεγγίσεις στην παιδική λογοτεχνία, Καστανιώτης., Αθήνα, σ. 59.
- Ι. Μ. Παναγιωτόπουλος (1980). Τα πρόσωπα και τα κείμενα., Τόμος Β. Ανήσυχα χρόνια, Οι εκδόσεις των Φίλων, Αθήνα, σ. 81.
- Κ. Μητσάκης (1985). Η ελληνική λογοτεχνία στον εικοστό αιώνα. Συνοπτικό διάγραμμα, Φιλιππότης, Αθήνα, σ. 25.
- Γ. Θεοτοκάς (χ.χ.). Πνευματική πορεία, Εστία, Αθήνα, σ. 288.
- Π. Μουλλάς (1989). Για τη μεταπολεμική μας πεζογραφία. Κριτικές καταθέσεις, Στιγμή, Αθήνα, σσ. 20-21.
- Η πρόθεση των Ελλήνων να διατηρήσουν ζωντανή και να αναμεταδώσουν στις νεότερες γενιές την ανάμνηση του τραγικού αυτού εθνικού γεγονότος αποδεικνύεται ασφαλώς από το πλήθος των πολιτιστικών εκδηλώσεων που πραγματοποιήθηκαν σε ολόκληρο τον ελλαδικό χώρο το έτος 2002, με αφορμή τη συμπλήρωση 80 χρόνων από τη μικρασιατική καταστροφή.
- Σε μερικές περιπτώσεις πρόκειται για λογοτεχνικά κείμενα που απέσπασαν τιμητικές διακρίσεις στους διαγωνισμούς της Γυναικείας Λογοτεχνικής Συντροφιάς, στις προκηρύξεις των οποίων συχνότατα συναντάμε την κατηγορία του ιστορικού μυθιστορήματος, όπως Το τέλος ενός θρύλου, της Αγγελικής Νικολοπούλου, εκδόσεις Αποστολικής Διακονίας, 1971. Άλλα έργα που γράφτηκαν για το ‘22 στο χώρο της ελληνικής παιδικής Λογοτεχνίας είναι της Ιφιγένειας Χρυσοχόου, Πυρπολημένη γη (1973), Μαρτυρική πορεία (1974), Ξεριζωμένη Γενιά (1983), Εδώ Σμύρνη, εδώ Σμύρνη (1985), της Διδώς Σωτηρίου, Μέσα στις φλόγες (1978), της Μάγιας Δρόσου, Βυζαντινός Εσπερινός (1983), της Γαλάτειας Γρηγοριάδου- Σουρέλη, Καυτές μνήμες από τη Σμύρνη (1985) κ.λπ. (βλ. σχετικά Δημήτρης Γιάκος (1993), Ιστορία της ελληνικής παιδικής λογοτεχνίας, Παπαδήμας, Αθήνα, σσ. 150-151.
- Β. Δ. Αναγνωστόπουλος (1987), Τάσεις και εξελίξεις της παιδικής λογοτεχνίας στη δεκαετία 1970–1980, Οι εκδόσεις των Φίλων, Αθήνα, σ. 116.
- Για τον ορισμό του όρου ιστορικό μυθιστόρημα, βλ. Απόστολος Σαχίνης (1957), Το ιστορικό μυθιστόρημα, Δίφρος, Αθήνα, σσ. 25, 28.
- Β. Δ. Αναγνωστόπουλος, ό. π., σ. 118 και Ηρ. Καλλέργης, ό. π., σσ. 63, 67, 125.
- Το βραβείο θεσπίστηκε από τις επιτροπές ελληνοτουρκικής φιλίας, που συστάθηκαν το 1986 στην Αθήνα και την Κωνσταντινούπολη από Έλληνες και Τούρκους πολίτες. Απονέμεται κάθε δύο χρόνια σε έργα για παιδιά που πραγματεύονται τη φιλία και συνεργασία μεταξύ των δύο γειτονικών λαών, στη μνήμη του Τούρκου δημοσιογράφου Αμπντί Ιπεκτσί (βλ. Διαδρομές, 45, 1997, σ. 73.
- Στον πίνακα της ΙΒΒΥ αναγράφονται κάθε δύο χρόνια ένα έργο για τη συγγραφή, ένα για την εικονογράφηση και ένα για τη μετάφραση από κάθε μία από τις σαράντα περίπου χώρες όπου έχουν ιδρυθεί εθνικά τμήματα της Οργάνωσης, κατόπιν πρότασης των τμημάτων αυτών (βλ. τα δελτία του Κύκλου του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου του έτους 1993, σσ. 22-24 και του έτους 2000, σσ. 84- 86.
- Το βιβλίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις L’Ecole des Loisirs.
- Στον Τιμητικό αυτό Πίνακα αναγράφονται λογοτεχνικά έργα από όλες τις ευρωπαϊκές χώρες, τα οποία απευθύνονται σε παιδιά και νέους και έχουν υποβληθεί στο διαγωνισμό του βραβείου Pier Paolo Vergerio tου Κέντρου έρευνας Παιδικής Λογοτεχνίας του Παιδαγωγικού Τμήματος του Πανεπιστημίου της Πάδοβας, εφόσον κρίνονται ιδιαίτερα αξιόλογα (βλ. Σοφία Γαβριηλίδου-Σπυρίδου (1999), Ευρωπαϊκό βραβείο Παιδικής Λογοτεχνίας, Διαδρομές, 5., σσ. 55- 57.
- Για την έννοια της αναγνωστικής εμπλοκής βλ. W. Iser (1990), The Implied Reader. Patterns of Communication in Prose Fiction from Bunyan to Beckett, The Johns Hopkins University Press, Baltimore and London, pp. 38-39, 104, 233.
- Βλ. W. C. Booth (1987), The Rhetoric of Fiction, Penguin Books, Middlesex, pp. 278- 281, 378.
- Ό.π., σσ. 243-246.
- W. Iser, ό. π., σ.37.
- W. C. Booth, ό. π.
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
Για τις διεθνείς διακρίσεις Παιδικής Λογοτεχνίας
Pier Paolo Vergerio, Hans Christian Andersen, Janusz Korczak, Unesco, Αμπτί Ιπεκτσί, Mildred L. Batchelder
βλ. το άρθρο μου Έργα Σύγχρονων Ελλήνων Συγγραφέων με Διεθνείς διακρίσεις Παιδικής Λογοτεχνίας, Λαμπηδόνα, τχ. 22, 2001, σσ. 26-30.
