ΤΑ ΠΕΝΗΝΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΕΙΑΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΗΣ ΣΥΝΤΡΟΦΙΑΣ (Άρθρο στο περιοδικό ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ) και 2 ακόμη σχετικά άρθρα

ΤΑ ΠΕΝΗΝΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΕΙΑΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΗΣ ΣΥΝΤΡΟΦΙΑΣ

Διαδρομές, τχ. 20, Χειμώνας 2005, σσ. 328-334 :

https://drive.google.com/file/d/11dxYxnXPCRcOiA-qC1IL2g7ulJoCa67o/view

ΕΛΕΝΗ Α. ΗΛΙΑ

Εφέτος συμπληρώνονται πενήντα χρόνια από τη σύσταση της Γυναικείας Λογοτεχνικής Συντροφιάς.
Επρόκειτο για μια παρέα τριάντα ελληνίδων λογοτεχνών, που επεδίωκαν τη μεταξύ τους επικοινωνία, την ανταλλαγή απόψεων και προβληματισμών αναφορικά με τα πνευματικά δρώμενα του τόπου. Ανάμεσά τους η Τατιάνα Σταύρου, η οποία και ανέλαβε πρόεδρος του Σωματείου, θέση στην οποία παρέμεινε για τριάντα πέντε χρόνια, έως το θάνατό της το 1990, καθώς επίσης και οι Μελισσάνθη, Ρένα Καρθαίου, Αθηνά Ταρσούλη, Μυρτιώτισσα, Λίνα Κάσδαγλη, Ιωάννα Μπουκουβάλα-Αναγνώστου, Λίλα Καρανικόλα, Αλεξάνδρα Πλακωτάρη, ΄Εφη Αιλιανού, Μαρία Αμαριώτη. Μέσα σε τρία μόλις χρόνια αυτή η κατά κυριολεξία «Συντροφιά» αποσαφηνίζει πλήρως το στόχο της, ανακαλύπτει την ταυτότητά της και δίνει το στίγμα της στα νεοελληνικά γράμματα, κινούμενη στον εντελώς αδιαμόρφωτο τότε χώρο της σύγχρονης ελληνικής Παιδικής Λογοτεχνίας. Ο Β. Δ. Αναγνωστόπουλος σημειώνει σχετικά πως η αξιόλογη ποιοτική και ποσοτική παραγωγή και κίνηση του παιδικού βιβλίου οφείλεται κατά κύριο και πρώτο λόγο στην αποστολική ζέση και πνοή με την οποία εργάστηκε η Γυναικεία Λογοτεχνική Συντροφιά. Χαρακτηρίζει δε την προσφορά και τη δράση της ιστορικής και εθνικής σημασίας [1].
Η δραστηριότητα της Συντροφιάς συνίσταται κυρίως στη διεξαγωγή ετήσιων πανελλήνιων διαγωνισμών συγγραφής παιδικών λογοτεχνημάτων, για τους οποίους στάθηκε αφορμή η επισήμανση της ποιήτριας Ρένας Καρθαίου «ότι δεν υπήρχαν στην εγχώρια παραγωγή έργα που θα μπορούσαν να διαβάζουν τα παιδιά και οι έφηβοι» [2]. Το γεγονός των εν λόγω διαγωνισμών αποτελεί ιστορικό προηγούμενο, αφυπνίζει συνειδήσεις, προάγει και αναπτύσσει το είδος [3], το προστατεύει από την εκδοτική παραγωγή ασήμαντων και άτεχνων παιδικών κειμένων [4]. Ενδεικτική είναι η αναφορά της Αγγελικής Βαρελλά ότι όλοι σχεδόν όσοι γράφουν Παιδική Λογοτεχνία στον τόπο μας «έχουν περάσει από τους διαγωνισμούς της Γ.Λ.Σ»[5].
Στις προκηρύξεις των διαγωνισμών που δημοσιεύονταν στον ημερήσιο τύπο, δίνονταν βασικές κατευθύνσεις προς τους υποψηφίους συγγραφείς, προκειμένου τα έργα τους αφενός να ανταποκρίνονται στον ψυχισμό και τις αντιληπτικές δυνατότητες των παιδιών και αφετέρου να αποδίδουν στοιχεία της ελληνικής κοινωνικής πραγματικότητας της εποχής. ΄Ετσι άρχισαν να διαμορφώνονται τα αφηγηματικά, υφολογικά και θεματολογικά χαρακτηριστικά στην ελληνική παραγωγή του είδους. Αντιγράφουμε τα αντίστοιχα αποσπάσματα από δελτία του Σωματείου: «…ως βάση των διαγωνισμών της (η Γ.Λ..Σ.) ζήτησε πράγματα απολύτως Ελληνικά και απολύτως ανθρώπινα: Αισιοδοξία και πίστη στη ζωή. Και κάτι ακόμη το ίδιο σημαντικό: Την ελληνοποίηση του παιδικού αναγνώσματος»[6]. Διευκρινίζεται δε περαιτέρω ότι η υπόδειξη «να κινούνται τα έργα μέσα στην ελληνική πραγματικότητα», εκφράζει την αναγκαιότητα «να υπάρχουμε κι εμείς μέσα στο παραμύθι, το τραγούδι, σαν λαός, σαν ΄Εθνος, σαν Ιστορία, με τις παραδόσεις μας, το χρώμα, την ψυχή μας» [7]. Αυτή η επιλογή εξυπηρετείται θαυμάσια ειδικότερα με την προκήρυξη διαγωνισμών ιστορικού μυθιστορήματος, στους οποίους η Γ. Λ. Σ. έδωσε ιδιαίτερη έμφαση [8].
Όλα τα χειρόγραφα υποβάλλονταν προς κρίση ανώνυμα (με ψευδώνυμο), ώστε να ξεπεραστούν οι πιθανές αναστολές των δημιουργών τους, είτε επρόκειτο για πρωτοεμφανιζόμενα πρόσωπα [9] είτε για ήδη καταξιωμένους λογοτέχνες [10].Τα έργα που λαμβάνονταν, διαβάζονταν από τα μέλη της κριτικής επιτροπής με εξαιρετικό ενδιαφέρον και βαθύ αίσθημα ευθύνης. Η Αγγελική Βαρελλά σημειώνει σχετικά για την Τατιάνα Σταύρου, τη χαρά της κατά την αναζήτηση κρυμμένων ταλέντων στην ανάγνωση των χειρογράφων, καθώς και το φόβο της μήπως η πάντοτε αυστηρή αν και καλοπροαίρετη κριτική της, αποθάρρυνε στο ξεκίνημά τους κάποιους ικανούς μελλοντικούς συγγραφείς [11]. Κατά τη συνεδρίαση της επιτροπής αποσφραγίζονταν οι φάκελοι όπου αναγράφονταν τα πραγματικά στοιχεία των διακριθέντων με βραβείο, έπαινο ή εύφημο μνεία και στη συνέχεια αυτοί ενημερώνονταν προσωπικά για την επιτυχία τους και συνήθως δέχονταν συγκεκριμένες υποδείξεις για τη βελτίωση των κειμένων τους. Η απονομή γινόταν στα μέσα Δεκεμβρίου στην αίθουσα τελετών του Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός». Δεν περιοριζόταν όμως στην επίδοση των διακρίσεων, ήταν κάτι σαφώς πολυτιμότερο, ουσιαστική επαφή με το σύνολο των υποψηφίων, διδασκαλία, φιλολογική κριτική των κειμένων τους [12].
Καθώς προσδοκία των μελών του Σωματείου ήταν η ανακάλυψη των νέων ταλέντων, η εμψύχωση και η καθοδήγησή τους, ώστε να τελειοποιήσουν τα έργα τους και να τα απολαύσουν οι μικροί αναγνώστες, η προσωπική επαφή με τους βραβευθέντες συνεχιζόταν και μετά τη βραδιά της απονομής με άπειρους τρόπους. Ενδεικτικά είναι τα ακόλουθα αποσπάσματα: «Από τη στιγμή που (η Τατιάνα Σταύρου) ανακάλυπτε τους εκκολαπτόμενους συγγραφείς , αισθανόταν υπεύθυνη γι’ αυτούς. Δεν άφηνε τον πρωτοεμφανιζόμενο συγγραφέα να απομακρυνθεί από το πεδίο βολής της και να εξαφανιστεί. Το βραβείο ή ο έπαινος ήταν η αφετηρία. Αλλά από κει και πέρα παρακολουθούσε την πορεία του, τον καλούσε τα κυριακάτικα απογεύματα για κουβεντούλα κι ένα τσάι, χαιρόταν με τις επιτυχίες του, τον συμβούλευε, τον μυούσε στα μυστικά της Λογοτεχνίας…» [13]. Ειδικότερα για την παρότρυνση της προέδρου αναφορικά με την έκδοση των χειρογράφων, επισημαίνεται: «Η Τατιάνα ήθελε να βλέπει τα έργα που βραβεύονταν να τυπώνονται όσο γινότανε πιο γρήγορα. Και πίεζε τους συγγραφείς και δεν τους έκρυβε τη στεναχώρια της όταν αργούσαν να πάρουν το δρόμο προς το τυπογραφείο…Οι δύο εκθέσεις με βιβλία βραβευμένα από τη Συντροφιά…ήταν από τις πιο όμορφες στιγμές της και της έδωσαν πολλή χαρά» [14].

Σήμερα το τοπίο στην ελληνική Παιδική Λογοτεχνία έχει διαφοροποιηθεί σημαντικά. Παρατηρείται γενικευμένο ενδιαφέρον γονιών, δασκάλων, φορέων και εκπαιδευτικών ιδρυμάτων για το συγκεκριμένο είδος, που έχει ως κύρια συνέπεια την τεράστια εκδοτική παραγωγή. Ωστόσο η Γυναικεία Λογοτεχνική Συντροφιά συνεχίζει να συμβάλλει στις εξελίξεις με τρόπους δοκιμασμένους, όπως οι διαγωνισμοί της, αλλά και διαφορετικούς. Αναφορικά με τους διαγωνισμούς καταρχάς, είναι σημαντικό να τονίσουμε ότι συνεχίζεται η αθρόα συμμετοχή των υποψηφίων – στην εκδήλωση για τη συμπλήρωση σαράντα χρόνων από την έναρξη των διαγωνισμών, αναφέρθηκε πως τα χειρόγραφα που συνολικά υποβλήθηκαν από την έναρξη των διαγωνισμών έως τη δεδομένη στιγμή, ξεπερνούσαν τις τρεις χιλιάδες [15]- και ότι ο όρος της ανωνυμίας εξακολουθεί να τηρείται απαρέγκλιτα [16]. Εξίσου απαράλλαχτη όμως παραμένει η αγωνία και η χαρά παλιών και νεότερων μελών των κριτικών επιτροπών, για τον εντοπισμό άγνωστων ταλέντων . Στη συναισθηματική φόρτιση που επιφυλάσσει στους συμμετέχοντες η διαδικασία αυτή, αναφέρεται συχνά η σημερινή πρόεδρος του Σωματείου Αγγελική Βαρελλά, στις τελετές απονομής των βραβείων, που πλέον πραγματοποιούνται στην αίθουσα της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας στη Στοά του Βιβλίου, την 11η Δεκεμβρίου, Παγκόσμια Ημέρα του Παιδιού: «Γιατί θα ήταν χωρίς αντικείμενο, αδικαιολόγητο, να διαβάζει κανείς τόσα ανέκδοτα κείμενα, αν δεν είχε την περιέργεια, την κρυφή προσδοκία, ν’ ανακαλύψει μέσα απ’ αυτά ένα ταλέντο, μια φωνή που να προϊδεάζει ότι θα μπορέσει να εξελιχθεί, με λίγη ενθάρρυνση, σε συγγραφέα που να μαγεύει με το λόγο του τα παιδιά… Στις συναντήσεις αυτές μιλάμε με τις ώρες, μετράμε τις κριτικές και τις παρατηρήσεις μας, κι όταν πια καταλήξουμε σ’ ένα αποτέλεσμα…σηκώνουμε το ακουστικό…ευτυχείς για τη χαρά που θα δώσουμε, και διαισθανόμαστε από την άλλη μεριά το καλώδιο να πάλλεται. Ακούμε την αναπνοή της ανακούφισης» [17].
Η Γυναικεία Λογοτεχνική Συντροφιά, επιδιώκοντας την ευαισθητοποίηση των ενηλίκων αναφορικά με τη σπουδαιότητα της Παιδικής Λογοτεχνίας, τη δημιουργία αξιόλογων έργων για το παιδικό αναγνωστικό κοινό [18] και την καλλιέργεια της φιλαναγνωσίας από τα πρώτα μαθητικά χρόνια, πέρα από την έμφαση που εξακολουθεί να αποδίδει στο θεσμό των ετήσιων διαγωνισμών, επιδίδεται και σε νέους τρόπους δραστηριοποίησης [19]. Ανάμεσά τους περιλαμβάνονται η ανάπτυξη έντονης εκδοτικής δραστηριότητας, η διοργάνωση ποικίλων πνευματικών εκδηλώσεων, η επαφή με τους μικρούς αναγνώστες μέσα από συχνές επισκέψεις σε σχολεία και βιβλιοθήκες, καθώς και η αρμονική συνεργασία με τα άλλα σωματεία για την Παιδική Λογοτεχνία, δηλαδή, τον Κύκλο του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου και τον Αίσωπο, με τα οποία συστεγάζονται στο χώρο που απέκτησαν με τη συνδρομή του Υπουργείου Πολιτισμού, στην οδό Μπουμπουλίνας 28.
Ενδεικτικά, αναφέρουμε τη σειρά των εκδηλώσεων με τίτλο «Τι διάβαζαν οι μεγάλοι όταν ήταν παιδιά», οι οποίες πραγματοποιούνται σε διάφορες πόλεις (Αθήνα, Πάτρα, Καρδίτσα, Θεσσαλονίκη, Βούλα), με προσκεκλημένους εξέχουσες προσωπικότητες από το χώρο των γραμμάτων, της τέχνης κ.ο.κ. Επίσης, τις εκπαιδευτικές ημερίδες στο Ναύπλιο, τον Παλαμά Καρδίτσας, το Περιβαλλοντικό Κέντρο Κλειτορίας και αλλού. Επιπλέον, τη συμμετοχή της στις εκδηλώσεις εορτασμού της Παγκόσμιας ημέρας Παιδικού Βιβλίου του Εθνικού Κέντρου Βιβλίου, και σε αυτές του Πολιτιστικού Τριγώνου Πρεσπών. Επισημαίνουμε ακόμη την επίσκεψη έντεκα σχολείων και την παρουσίαση διαλέξεων στις περιοχές του Μονάχου και της Στουτγάρδης , με την υποστήριξη της Γεν. Γραμμ. Απόδημου Ελληνισμού. Στον εκδοτικό χώρο [20] σημειώνουμε τα Λογοτεχνικά Ημερολόγια του Σωματείου από το 2000, το αφιέρωμα στην πρώτη πρόεδρο της Συντροφιάς, με τίτλο «Τατιάνα Σταύρου, καθώς την αναπολούμε…», το θεωρητικό τόμο «Περιπλανήσεις στην Παιδική Λογοτεχνία. Μελετήματα», τον οποίο θα ακολουθήσουν και άλλοι, καθώς και τους λογοτεχνικούς συλλογικούς τόμους «Πατρίδες της Ψυχής», «Στην παλιά μου γειτονιά», «Σαν το σκύλο με τη γάτα», «-Να τα πούμε; -Να τα πείτε» κ.λπ.

Δεν θα μπορούσαμε μιλώντας για τα πενήντα χρόνια της Γυναικείας Λογοτεχνικής Συντροφιάς, να μην στρέψουμε το βλέμμα και στο μέλλον. Τώρα που η Παιδική μας Λογοτεχνία αναπτύσσεται ταχύτατα και καταξιώνεται μέρα με την ημέρα στη συνείδηση των πνευματικών ανθρώπων αλλά και όσων εμπλέκονται στην αγωγή των παιδιών, το Σωματείο, που συνέβαλε καθοριστικά σε αυτό, εξακολουθεί ασφαλώς να έχει λόγο ύπαρξης. Διατηρώντας τις αξίες του αναφορικά με την ποιότητα των λογοτεχνικών έργων για παιδιά και αναμορφώνοντας τους επιμέρους στόχους του σύμφωνα με τη διαρκώς εξελισσόμενη πραγματικότητα, θα συνεχίσει να συμπαραστέκεται σε όσους αγωνίζονται για τη βελτίωση του είδους, και να τους εμψυχώνει, να αναζητά και να αναδεικνύει σύγχρονα αφηγηματικά μέσα και θέματα. Σχετικά ο Β. Δ. Αναγνωστόπουλος σημειώνει πως «το μέλλον ανήκει σε πρωτοβουλίες με σταθερή καθοδήγηση γεγονός που, όπως φαίνεται, η Γυναικεία Λογοτεχνική Συντροφιά έχει εξασφαλίσει με τη νέα περίοδο» [21].
Τα παλαιότερα μέλη της, που έζησαν την ανάγκη και το πάθος των ιδρυτριών του για την ανακάλυψη ταλαντούχων συγγραφέων οι οποίοι θα ασχολούνταν συστηματικά με κείμενα για το παιδικό αναγνωστικό κοινό, συνεργάζονται με τα νεότερα, που πλησιάζουν το Σωματείο γοητευμένα από το μέγεθος της ιστορικής προσφοράς του, προκειμένου να βρουν ασφάλεια και στήριξη στους προσωπικούς τους αγώνες και προβληματισμούς. Μαζί, προσφέρουν με θέρμη εθελοντική, συστηματική δουλειά , ανταλλάσσουν εμπειρίες, γνώσεις και ιδέες. Η παραπάνω εικόνα παρουσιάζεται εύγλωττα και στο ακόλουθο απόσπασμα: «Τώρα τα φιντάνια της Τατιάνας Σταύρου, βγάλανε και βγάζουν φιντανάκια που τα σπέρνουν με αγάπη στο χώμα που εκείνη, με πολύ κόπο και φροντίδα, μάζεψε. Κι εκείνα φυτρώνουν, μεγαλώνουν και πολλαπλασιάζονται. Κι έτσι, από γενιά σε γενιά, θα περνάνε το σπόρο της δημιουργίας…» [22].

Σημειώσεις

1. Β.Δ. Αναγνωστόπουλος. Τάσεις και εξελίξεις της παιδικής λογοτεχνίας στη δεκαετία 1970-1980, Εκδόσεις των Φίλων, Αθήνα 1987, σσ. 9, 25.
2. Βλ. σχετικά Τατιάνα Σταύρου, Ελιά-Η βιογραφία ενός δέντρου, επιμ. Γεωργία Τσάκωνα, Ηλίβατον, Αθήνα, 2001, σ. 20. Βλ. επίσης την εναρκτήρια εισήγηση της σημερινής προέδρου του σωματείου Αγγελικής Βαρελά στην εκδήλωση απονομής βραβείων, στο Γ.Λ.Σ., Στον απόηχο της χρονιάς που πέρασε 1998-1999, σ. 6.
3. Β.Δ. Αναγνωστόπουλος, Τάσεις και εξελίξεις της παιδικής λογοτεχνίας στη δεκαετία 1970-1980, ό.π., σσ.14, 25.
4. Δημήτρης Γιάκος, Ιστορία της ελληνικής παιδικής Λογοτεχνίας, Παπαδήμας, Αθήνα, σσ. 13-14.
5. Γ.Λ.Σ., Στα χνάρια της χρονιάς 2002-2003, σ. 6.
6. Γ.Λ.Σ., Τα είκοσί μας χρόνια, 1958-1978, σ. 11.
7. Γ.Λ.Σ., Τα βραβεία 1958-73, Αθήνα 1974, σ. 21.
8. Για τη συμβολή των συγκεκριμένων διαγωνισμών στο ιστορικό μυθιστόρημα βλ. Β.Δ. Αναγνωστόπουλος, Τάσεις και εξελίξεις της παιδικής λογοτεχνίας στη δεκαετία 1970-1980, ό.π., σσ. 116-117 και Αντιγόνη Χατζηθεοδώρου, «Οι διαγωνισμοί της Γυναικείας Λογοτεχνικής Συντροφιάς και το ιστορικό μυθιστόρημα», Διαδρομές, 18, Καλοκαίρι 1990, σσ.106, 109.
9. Χαρακτηριστικά σημειώνει για το ξεκίνημα της λογοτεχνικής δραστηριότητάς της, μέσα από διαγωνισμό της Γυναικείας Λογοτεχνικής Συντροφιάς η Νίτσα Τζώρτζογλου, που «σήμερα έχει πίσω της πενήντα πετυχημένα βιβλία και δεκαεννιά βραβεία»: «Θα τολμούσα; Το ψευδώνυμο και το πραγματικό όνομα σε κλεισμένο φάκελο που θα σχιζόταν μόνο σε περίπτωση βράβευσης, νίκησε το δισταγμό μου…» («Πρώτη επαφή», στο Γ.Λ.Σ., Τατιάνα Σταύρου, καθώς την αναπολούμε…», επιμ. Αγγελική Βαρελλά, σσ. 66-67).
10. Αναφέρω ενδεικτικά την περίπτωση της ποιήτριας Ρίτας Μπούμη-Παππά, η οποία βραβεύτηκε το 1964 για τη συλλογή της Η μαγική φλογέρα. Στο σκεπτικό της βράβευσης αναφέρεται χαρακτηριστικά: «Με χαρούμενη έκπληξη η Επιτροπή, ανοίγοντας τους κλειστούς φακέλους […] ανακάλυψε το όνομα τής Ρίτας Μπούμη-Παππά. Την ευχαριστούμε που τίμησε τον διαγωνισμό μας…»
11. Βλ. Αγγελική Βαρελά, «Οι τρείς αγάπες της Τατιάνας» στο Τατιάνα Σταύρου, καθώς την αναπολούμε…, ό. π., σ. 14. Άλλωστε η ίδια η Τατιάνα Σταύρου ομολογεί: «Διαβάζω όλα τα έργα που υποβάλλονται στο διαγωνισμό και μάλιστα όχι μία φορά το καθένα» (Γιάννης Μπάρτζης, «Πώς γνώρισα την Τατιάνα Σταύρου», στο Τατιάνα Σταύρου, καθώς την αναπολούμε…, ό.π., σ. 39.
12. Η Δέσπω Καρβέλα χαρακτηρίζει την τελετή της απονομής «κοσμαντάμωμα χαράς και αισιοδοξίας», όπου δημιουργούνται γνωριμίες, φιλίες, γέφυρες επικοινωνίας («Σ’ ένα κοσμαντάμωμα χαράς» στο Τατιάνα Σταύρου, καθώς την αναπολούμε…, ό.π., σ., 29.
13. Αγγελική Βαρελλά, «Οι τρεις αγάπες της Τατιάνας», ό.π., σ. 14.
14. Ζωή Κανάβα, Δέκα χρόνια κοντά στην Τατιάνα», στο Τατιάνα Σταύρου, καθώς την αναπολούμε…, ό.π., σ. 22. Την επιμονή της Σταύρου για την άμεση έκδοση των βραβευμένων χειρογράφων τονίζουν επίσης οι Νίκος Κανάκης («Το φαινόμενο Τατιάνα Σταύρου» στο Τατιάνα Σταύρου, καθώς την αναπολούμε…, ό.π., σ. 25 και Βεατρίκη Κάντζολα- Σαμπατάκου («Δεν έχεις μάθει ακόμα να… ψαλιδίζεις» στο Τατιάνα Σταύρου, καθώς την αναπολούμε…, ό.π., σ. 26).
15. Γ.Λ.Σ., Στον απόηχο της χρονιάς που πέρασε 1998-1999, σ. 4.
16. Γ.Λ.Σ., Στην τροχιά του περασμένου χρόνου 2000-2001, σ. 3.
17. Γ.Λ.Σ., Στα χνάρια της χρονιάς 2001-2002, σ. 6.
18. Η Αγγελική Βαρελλά σημειώνει σχετικά: «Το πρόβλημα δεν είναι να γεμίσουμε την αγορά με άχαρα βιβλία αλλά με βιβλία που να προσελκύουν με τη δροσιά και το ενδιαφέρον τους, τους μικρούς αναγνώστες» ( Γ.Λ.Σ., Έχουμε και λέμε… για την περίοδο 2003-2004, σ. 4).
19. Βλ. τον πρόλογο του Β. Δ. Αναγνωστόπουλου στον τόμο Τατιάνα Σταύρου, καθώς την αναπολούμε…, ό.π., σ. 2.
20. Για τις εκδοτικές της δραστηριότητες η Γ.Λ.Σ. συνεργάζεται με τους οίκους Πατάκη, Ψυχογιό, Καστανιώτη, Φυτράκη, Λιβάνη, Άγκυρα, Κέδρο, Αστέρα, Ακρίτα, Τήνος, Ελληνικά Γράμματα κ.λπ. (βλ. Γ.Λ.Σ. Στην τροχιά του περασμένου χρόνου, 2000-2001, σ. 5.
21. Γ.Λ.Σ., Τατιάνα Σταύρου, καθώς την αναπολούμε…, ό.π., σ. 3.
22. Γιολάντα Πατεράκη, «Η γηραιά κυρία της λογοτεχνίας μας» στο Τατιάνα Σταύρου, καθώς την αναπολούμε…, ό.π., σ. 53.

 

 

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1

Στο ακόλουθο άρθρο μου παρουσιάζονται βραβευμένα σε παλαιότερους λογοτεχνικούς διαγωνισμούς της Γυναικείας Λογοτεχνικής Συντροφιάς ιστορικά μυθιστορήματα, που αναφέρονται στην εποχή της Τουρκοκρατίας.

Ελένης Α. Ηλία, Τα επαναστατικά κινήματα κατά της Τουρκοκρατίας και οι πρωταγωνιστές τους σε κείμενα τής Παιδικής Λογοτεχνίας, Τετράμηνα, τχ. 70-72, Χειμώνας 2003-2004, σσ.  5569 – 5591.

Ο συγγραφέας του ιστορικού μυθιστορήματος επιδιώκει να αποδώσει με λογοτεχνικό τρόπο συγκεκριμένα ιστορικά γεγονότα, χαρακτηριστικά των προσώπων που τα δημιούργησαν ή ενεπλάκησαν σε αυτά και γενικότερα την ατμόσφαιρα της αντίστοιχης περιόδου [1], ευρισκόμενος ο ίδιος σε χρονική απόσταση [2]. Η επιτυχία του έργου του έγκειται στην πρόσμιξη του πραγματικού με το φανταστικό, προϋποθέτει αφενός την ιστορική γνώση και αφετέρου την αφηγηματική δεξιοτεχνία [3]. Είναι εξίσου δύσκολο και σημαντικό ο αναγνώστης μιας μεταγενέστερης εποχής να ταυτίζεται με τους λογοτεχνικούς ήρωες που κινούνται στο μακρινό παρελθόν, να εμπλέκεται στον τρόπο ζωής και δράσης τους, να υιοθετεί την οπτική τους, να συμμερίζεται τα συναισθήματα και τις σκέψεις τους [4].

Τα πρώτα μυθιστορήματα με ιστορική θεματολογία χρησιμοποιήθηκαν συχνά στην Ελλάδα ως παιδικά αναγνώσματα ιδιαίτερα κατά το δέκατο ένατο αιώνα ενώ ακόμη και σήμερα τα ίδια αυτά έργα εξακολουθούν να διαβάζονται από παιδιά [5]. Η αναφορά άλλωστε της εγχώριας λογοτεχνίας στην εθνική ιστορία εξασφαλίζει την ελληνικότητα της [6], που καθώς η Γυναικεία Λογοτεχνική Συντροφιά [7] την θεωρεί εξαιρετικά σημαντικό στοιχείο, επιδιώκει συστηματικά να την ενισχύσει με τους διαγωνισμούς παιδικών λογοτεχνικών κειμένων που προκηρύσσει από το 1958 [8].

Η ανάγκη ύπαρξης ιστορικών λογοτεχνικών έργων έχει επανειλημμένα επισημανθεί [9]. Με την προϋπόθεση ότι τα κείμενα αυτά διαπνέονται από σεβασμό στην ιστορική αλήθεια σε όποια ηλικία και αν απευθύνονται [10], μέσα από την ανάγνωσή τους δεν εξασφαλίζεται απλώς η γνώση της ιστορίας. Οι αναγνώστες τους έχουν επιπλέον την ευκαιρία να κρίνουν και να συγκρίνουν χωροχρονικά τις διάφορες καταστάσεις, γεγονός που συντελεί στην ωρίμασή τους [11]. Ταυτόχρονα δε με την ενίσχυση της εθνικής τους συνείδησης, διαμορφώνουν και συνείδηση οικουμενική [12]. Η διαπιστωμένη δυνατότητα των αισθητικά αξιόλογων ιστορικών λογοτεχνημάτων να συνεισφέρουν πολυδιάστατα στην αγωγή των αναγνωστών τους θα μπορούσε θαυμάσια να συνδυαστεί με την σύγχρονη τάση της εκπαίδευσης για διεπιστημονική προσέγγιση της γνώσης [13]. Προκειμένου λοιπόν να οξύνουμε το ενδιαφέρον των παιδιών για το συγκεκριμένο διδακτικό αντικείμενο και να τα διευκολύνουμε να αφομοιώσουν τα ιστορικά στοιχεία, αναπτύσσοντας παράλληλα τη φιλαναγνωσία και την αισθητική τους καλλιέργεια, θα ήταν σκόπιμο να έχουμε στη διάθεσή μας μια πλούσια βιβλιογραφία ιστορικών λογοτεχνημάτων [14]. Είναι άλλωστε θετικό πως η παραγωγή των σχετικών έργων εμφανίζεται ιδιαίτερα εντυπωσιακή τουλάχιστον ποσοτικά [15], ειδικότερα μάλιστα για την εποχή της τουρκοκρατίας και την εθνεγερσία [16].

Εδώ επικεντρωνόμαστε σε δώδεκα τέτοια έργα τα οποία διακρίθηκαν στους διαγωνισμούς της Γυναικείας Λογοτεχνικής Συντροφιάς [17], εφαρμόζοντας ενιαίο πλαίσιο παρουσίασης. Θα προηγηθούν πέντε βιβλία όπου το κύριο αφηγηματικό πρόσωπο είναι κάποιος πραγματικός ιστορικός ήρωας -ο Πατριάρχης Γρηγόριος ο Ε΄, ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης κ.λπ.-, οπότε χαρακτηρίζονται λογοτεχνικές βιογραφίες. Στα υπόλοιπα που θα ακολουθήσουν, πρωταγωνιστούν μυθοπλαστικά αφηγηματικά πρόσωπα, συνηθέστερα παιδικής ηλικίας, καθώς πρόθεση των συγγραφέων τους είναι να απευθυνθούν πρωταρχικά σε παιδιά αναγνώστες.

Στις ρίζες της λευτεριάς

Συγγραφέας: Γαλάτεια Γρηγοριάδου-Σουρέλη

Εκδοτικός οίκος: Η Δαμασκός, 1971.

Αριθμός σελίδων: 208.

Εικονογράφος: Άννα Μενδρινού

Έπαινος της Γυναικείας Λογοτεχνικής Συντροφιάς 1965, στην κατηγορία «Μυθιστορηματικές βιογραφίες-μονογραφίες».

Το βιβλίο αναφέρεται σε εφτά προσωπικότητες που συνετέλεσαν σημαντικά στην απελευθέρωση του ελληνικού έθνους από τους Τούρκους κατακτητές, τον Κοσμά τον Αιτωλό, καλόγερο, γιατρό και κήρυκα, τον Νικόλαο Σκουφά, συνιδρυτή της Φιλικής Εταιρείας, τον οπλαρχηγό Νικοτσάρα που πρωτοστάτησε στον συμμαχικό αγώνα Ελλήνων και Ρώσων κατά της οθωμανικής αυτοκρατορίας, τον Αλέξανδρο Υψηλάντη, ο οποίος ηγήθηκε της ελληνικής επανάστασης στη Μολδοβλαχία, την Μόσχω, την ηρωική Σουλιώτισσα, τον Ιωάννη-Ιάκωβο Μάγερ, Ελβετό φιλέλληνα που σκοτώθηκε κατά την έξοδο του Μεσολογγίου και τον λόγιο Αδαμάντιο Κοραή, ο οποίος με τα συγγράμματά του διαφώτιζε τους σκλαβωμένους Έλληνες.

Σε κάθε κεφάλαιο περιλαμβάνονται ενότητες που αντιστοιχούν σε ισάριθμες χαρακτηριστικές σκηνές από όλη την διάρκεια της ζωής των εφτά κύριων ηρώων. Για παράδειγμα, το κείμενο για τον Υψηλάντη ξεκινά με μια σκηνή που διαδραματίζεται σε εξοχική τοποθεσία της Αυστρίας, στη συνέχεια μας μεταφέρει στην Πετρούπολη, όπου ο ήρωας συναντάται με δύο Φιλικούς οι οποίοι τον μυούν στους σκοπούς της οργάνωσης, κατόπιν στο Κίεβο, όπου του ανακοινώνει στη μητέρα του την απόφασή του να αναλάβει την αρχηγία του απελευθερωτικού αγώνα. Η επόμενη σκηνή εκτυλίσσεται στην Οδησσό, έπειτα ακολουθεί αυτή της μάχης στο Δραγατσάνι και η αφήγηση καταλήγει ξανά στην Αυστρία, όπου ο ήρωας παραμένει φυλακισμένος σε κάποιο μεσαιωνικό φρούριο.

Οι δραματουργικές εξελίξεις που αφορούν στα ιστορικά πρόσωπα δεν παρουσιάζονται μόνο μέσα από την τριτοπρόσωπη αφήγηση αλλά συχνά χρησιμοποιείται και ο διάλογος ή ακόμη και δημοτικοί στίχοι που εξυμνούν τα χαρακτηριστικά και τη δράση τους. Ενδεικτικά ας μνημονεύσουμε τη συζήτηση του Σκουφά με τον Ξάνθο με θέμα τη διοίκηση της Φιλικής Εταιρείας από ανώτατη δωδεκαμελή επιτροπή, τους Αποστόλους και το έμβλημά της, τον μυθικό φοίνικα, η οποία περιλαμβάνεται στο κεφάλαιο για τον Σκουφά, καθώς και τις συνομιλίες ανάμεσα στον Μάγερ, ήρωα του ομώνυμου κεφαλαίου και στην Ελληνίδα γυναίκα του Αλτάνη γύρω από την επικείμενη επίθεση του Κιουταχή και την έξοδο που αποφάσισαν οι Μεσολογγίτες. Ως προς τις περιπτώσεις που χρησιμοποιείται η δημοτική ποίηση, θα σταθούμε στο κεφάλαιο για την Μόσχω Τζαβέλλα, όπου παρατίθεται ένα πεντάστιχο απόσπασμα στο οποίο η ηρωίδα αποκαλείται «άξιο παλικάρι», καθώς επίσης και σε αυτό για τον Νικοτσάρα, που περιλαμβάνονται τρία ποιήματα. Στο πρώτο εξυμνείται η γενναιότητα ολόκληρου του σώματος του οποίου ηγείται, το δεύτερο αναφέρεται στον σφαγιασμό των αντρών του στην Ζίχνα και το τρίτο στην επιτυχή προσπάθειά τους να αντιμετωπίσουν τις τουρκικές δυνάμεις στο Πράβι.

Ο αφηγητής εστιάζεται συχνά στον εσωτερικό κόσμο των κύριων ηρώων ή ταυτίζει την οπτική του αναγνώστη με τη δική τους σε κρίσιμες για τη ζωή τους στιγμές, με αποτέλεσμα την στενή προσέγγιση μας με τα βασικά αφηγηματικά πρόσωπα. Έτσι παρακολουθούμε τόσο τον Κοσμά τον Αιτωλό όσο και τον Αλέξανδρο Υψηλάντη να προσεύχονται και να αγωνιούν για την τύχη του υπόδουλου γένους ή την Μόσχω να εύχεται να σκοτωθεί στη μάχη που εικάζει ότι το Σούλι θα καταληφθεί από τους τούρκους. Επιπλέον συμμεριζόμαστε την αγωνία των ηρώων στο κεφάλαιο για τον Νικοτσάρα, όπου η οπτική μας είναι κοινή κατά τη διάρκεια μιας ναυμαχίας στην οποία τα τουρκικά πλοία τον πλησιάζουν επικίνδυνα ή στο κεφάλαιο για τον Μάγερ, που ο φιλέλληνες πολεμά στα τυφλά, ακούγοντας δίπλα του την Αλτάνη, καθώς επιχειρείται η έξοδος των Μεσολογγιτών κ.λπ.

Στο βιβλίο παρέχονται επίσης ορισμένες ενδείξεις που δημιουργούν προσδοκίες στον αναγνώστη για την έκβαση της αφηγηματικής υπόθεσης, οξύνοντας έτσι το ενδιαφέρον του και ενισχύοντας την εμπλοκή του. Αυτό συμβαίνει, για παράδειγμα, στο σημείο που παρακολουθούμε το θλιμμένο πρόσωπο του Ιησού, στο οποίο ο Κοσμάς ο Αιτωλός απευθύνεται προσευχόμενος για τους υπόδουλους Έλληνες, καθώς ο αφηγητής αποδίδει αυτή τη θλίψη στα επερχόμενα δεινά που ο ήρωας αγνοεί.

Η αφήγηση στέκεται ιδιαίτερα στο μαρτυρικό τέλος των εφτά αγωνιστών. Άλλοτε παρουσιάζει την ψυχή τους να συναναστρέφεται με τις προσωποποιούμενες ιδέες και αξίες για τις οποίες αυτοί θυσιάστηκαν, όπως στην περίπτωση της νεκρής Μόσχως, που η Ελλάδα της φιλά τα μαλλιά και της ψιθυρίζει λόγια ευγνωμοσύνης. Άλλοτε πάλι ο ίδιος ο φυσικός κόσμος εμπλέκεται στο θάνατό τους, γεγονός που προσδίδει στους πρωταγωνιστές διαστάσεις μυθικών ηρώων. Έτσι ο Όλυμπος εμφανίζεται να σκύβει μπροστά στο λείψανο του Νικοτσάρα, την ίδια στιγμή που ο βοριάς το ραίνει με φθινοπωρινά φύλλα και η θάλασσα υψώνεται για να το ασπαστεί.

Ιστορικά αφηγηματικά πρόσωπα: κοντά στους εφτά κύριους ήρωες συναντάμε ένα ολόκληρο πλήθος ιστορικών προσώπων, που συνδέθηκαν ή συμπορεύτηκαν μαζί τους. Τέτοια πρόσωπα είναι ο Λάμπρος και ο Φώτος Τζαβέλλας στο κεφάλαιο που αναφέρεται στη Μόσχω, ο Γεωργάκης Ολύμπιος σε αυτό για τον Υψηλάντη, ο Ξάνθος, ο Τσακάλωφ, ο Γιώργος Σέκερης στο κείμενο για τον Σκουφά, ο Μπάιρον σε εκείνο που αναφέρεται στον Μάγερ, ο Κολοκοτρώνης, ο Βλαχάβας και άλλοι στις σελίδες που παρουσιάζεται η ζωή του Νικοτσάρα κ. ο. κ.

Ιστορική τοπογραφία: Οι περιοχές όπου περιόδευσε ο Κοσμάς ο Αιτωλός, Θράκη, Ήπειρος, Θεσσαλία, το Σούλι, όπου έζησε η Μόσχω, το Μεσολόγγι, στο οποίο σκοτώθηκε ο Μάγερ αλλά και ολόκληρη η βαλκανική χερσόνησος και η υπόλοιπη Ανατολική Ευρώπη, καθώς και οι δυτικοευρωπαϊκές χώρες όπου έδρασαν ο Σκουφάς, ο Υψηλάντης, ο Αδαμάντιος Κοραής, όπως η Κωνσταντινούπολη, η Σμύρνη, η Οδησσός, το Δραγατσάνι, το Κίεβο, η Αυστρία, η Ολλανδία κ. λπ. συνθέτουν την ιστορική τοπογραφία στο συγκεκριμένο βιβλίο.

Θυσία και δόξα

Συγγραφέας: Γιολάντα Πατεράκη

Εκδοτικός Οίκος: Δαμασκός, 1981

Εικονογράφος: Άννα Μενδρινού

Αριθμός σελίδων: 124

Έπαινος του Βραβείου της Εκκλησίας της Ελλάδος «Γρηγόριος ο Ε΄ και η Ελληνική επανάσταση», 1980.

Το έργο αναφέρεται στη ζωή του Πατριάρχη Γρηγορίου, ξεκινώντας από τα παιδικά του χρόνια στη Δημητσάνα, συνεχίζοντας με την περίοδο των σπουδών του στη Σμύρνη και στην Πατμιάδα σχολή, την θητεία του στη μητρόπολη Σμύρνης και αυτήν στο πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης, καθώς και τα διαστήματα που εξορίστηκε κατά τη διάρκεια της και καταλήγοντας με τον απαγχονισμό του από τους τούρκους. Η αφήγηση γίνεται σε τρίτο ενικό πρόσωπο, συχνά δε εστιάζεται στον εσωτερικό κόσμο του κύριου ήρωα, προκειμένου να αναδειχθούν τα κίνητρα και τα αίτια που υπαγορεύουν την επιφυλακτικότητά του απέναντι σε κάθε μορφή ένοπλου αγώνα των υπόδουλων Ελλήνων κατά της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Επιπλέον ο αφηγητής προβαίνει σε αρκετές περιπτώσεις σε θετικά σχόλια για τον Πατριάρχη, καλύπτοντάς τον απόλυτα για τις επιλογές του. Οι ιστορικές εξελίξεις, η θέση και η στάση του Πατριάρχη Γρηγορίου απέναντι σε αυτές και ο τρόπος που ο ίδιος ως αφηγηματικό πρόσωπο την ερμηνεύει, αποδίδονται επίσης μέσα από τη συναναστροφή του με ένα συνομήλικό του μυθοπλαστικό ήρωα, που φέρει το όνομα Αλέξανδρος. Οι μεταξύ τους διάλογοι από τα παιδικά τους ακόμη χρόνια στην αρκαδική ύπαιθρο αλλά και σε όλες τις κατοπινές φάσεις της ζωής του Γρηγορίου, όπως και η αλληλογραφία τους δίνουν στον αναγνώστη την εικόνα ενός πατριάρχη που θεωρεί εξαιρετικά σημαντική τη ζωή και την ασφάλεια του ποιμνίου του, είναι σταθερά προσανατολισμένος στην αξία της μόρφωσης, προτιμά τους μετριοπαθείς και ειρηνικούς χειρισμούς και τον απασχολεί ιδιαίτερα η αποτελεσματικότητα κάθε προσπάθειας.

Η συγγραφέας επιδιώκοντας να σκιαγραφήσει ένα ελκυστικό λογοτεχνικό πρότυπο, δίνει με ιδιαίτερη έμφαση ορισμένες δραστηριότητες και επιλογές του, όπως το «κιβώτιο του ελέους», όπου με το πρόσχημα της φιλανθρωπίας συγκεντρώνονταν χρήματα για την ελληνική επανάσταση, την άρνησή του να φυγαδευτεί για να μην τον θανατώσουν οι Τούρκοι αλλά και να κατονομάσει τους οργανωτές της επανάστασης με αντάλλαγμα τη σωτηρία του. Η αφήγηση ολοκληρώνεται αισιόδοξα, αφού παρά την οδυνηρή θυσία του πατριάρχη και την κακοποίηση του νεκρού σώματός του αναφέρεται ακόμη στη σημαντική επίδρασή της στην απελευθέρωση του γένους, καθώς αφενός ευαισθητοποίησε την ευρωπαϊκή κοινή γνώμη και αφετέρου τόνωσε την αγωνιστικότητα των υπόδουλων Ελλήνων.

Ιστορικά αφηγηματικά πρόσωπα: Στο κείμενο γίνεται λόγος για διάφορες ιστορικές προσωπικότητες, που συνδέονται περισσότερο ή λιγότερο με τον Πατριάρχη Γρηγόριο τον Ε΄. Ορισμένες από αυτές εκφράζονται μάλιστα σε ευθύ λόγο σε διαλόγους τους με τα υπόλοιπα αφηγηματικά πρόσωπα, συνήθως τα δευτερεύοντα. Επίσης, σε κάποιες περιπτώσεις εμφανίζεται ο ίδιος ο κύριος ήρωας να απευθύνεται άμεσα, σε δεύτερο δηλαδή πρόσωπο, σε άλλες ιστορικές μορφές του έργου. Στις περισσότερες περιπτώσεις πρόκειται για ιερωμένους, όπως ο μητροπολίτης Πάτρας Γερμανός Κοζίας, οι πατριάρχες Κωνσταντινουπόλεως Προκόπιος και Καλλίνικος ο Ε΄, ο Κοσμάς ο Αιτωλός κ.λπ. Ο Φιλικός Ιωάννης Φαρμάκης, ο Φαναριώτης Κωνσταντίνος Μουρούζης, ο σουλτάνος Σελήμ κ. ά. περιλαμβάνονται επίσης ανάμεσα στα ιστορικά πρόσωπα του βιβλίου.

Ιστορική τοπογραφία: Οι περιοχές στις οποίες κινήθηκε ο Πατριάρχης Γρηγόριος ο Ε΄ σε όλη τη διάρκεια της ζωής του αναφέρονται στο συγκεκριμένο βιβλίο. Αναλυτικότερα, η αφήγηση εκτείνεται στην Δημητσάνα με επίκεντρο τη μονή Φιλοσόφου, στη Σμύρνη και ειδικότερα στην ευαγγελική σχολή και τη μητρόπολη της, στη σχολή στην Πάτμο, στα Πριγκηπόννησα και στον Άθω, τόπους εξορίας του και κατά το μεγαλύτερο μέρος της στην Κωνσταντινούπολη με το πατριαρχείο της.

Το τσοπανόπουλο της Δημητσάνας

Συγγραφέας: Ζήσιμος Βιρβίλης

Εκδοτικός οίκος: Παιδικοί Ορίζοντες, εκδόσεις αποστολικής διακονίας, 1981

Αριθμός σελίδων: 176

Εικονογράφος: Ελευθέριος Λιουκουκουδάκης

Βραβείο Γυναικείας Λογοτεχνικής Συντροφιάς «Γρηγόριος ο Ε΄ και η ελληνική επανάσταση», 1980. Αθλοθέτης: Εκκλησία της Ελλάδος

Το κείμενο αναφέρεται στο πρόσωπο του Γεωργίου Αγγελόπουλου ή Πατριάρχη Γρηγορίου του Ε΄, ξεκινώντας από τα παιδικά του χρόνια στην Δημητσάνα και τα νεανικά στη Σμύρνη και συνεχίζοντας με την θητεία του ως κληρικού, με αποκορύφωμα το αξίωμα του πατριάρχη, τις εξορίες του, την μαρτυρική θυσία του, την μεταφορά του λειψάνου του στην Οδησσό και των οστών του αργότερα στον μητροπολιτικό ναό της Αθήνας, καθώς και τα αποκαλυπτήρια του ανδριάντα του μπροστά στο πανεπιστήμιο. Η λογοτεχνική γραφή περιορίζεται στα πέντε πρώτα κεφάλαια του βιβλίου και στην απόδοση των αφηγηματικών σκηνών που αναφέρονται στο τέλος του πατριάρχη. Στην υπόλοιπη έκτασή του το κείμενο συνιστά καταγραφή ιστορικών γεγονότων με συχνότατη παράθεση επιστολών από την αλληλογραφία του κύριου ήρωα με διάφορα ιστορικά πρόσωπα της εποχής του, καθώς και αποσπασμάτων από βιογραφίες του και άλλα σχετικά ιστορικά βιβλία.

Στις λογοτεχνικές σελίδες του έργου κυριαρχεί η χαρισματική προσωπικότητα του Γρηγορίου, η οποία διαφαίνεται από τα παιδικά του ακόμη χρόνια μέσα από τον ενθουσιασμό που εκφράζει στους γονείς του ο γέροντας Δανιήλ για τις γνώσεις του, την ευφυία και το ήθος του αγοριού, μέσα επίσης από το όνειρο που αφηγείται η μητέρα του Ασημίνα αλλά και μέσα από την εκτίμηση των συνομιλητών του που ετοιμάζουν στη Δημητσάνα φυσέκια για τον αγώνα. Στην τελευταία αυτή δραστηριότητα των κατοίκων της αρκαδικής κωμόπολης δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στην αφήγηση. Αναλυτικότερα η οπτική μας παραμένει κοινή με του Γιώργη, που αναρωτιέται για την παράξενη συμπεριφορά του νεαρού καλόγερου Άνθιμου και κυρίως για τον τάφο στον οποίο εκείνος συχνά αναφέρεται. Η έντονη απορία του ήρωα έχει ως αποτέλεσμα την ταυτόχρονη κλιμάκωση του αναγνωστικού ενδιαφέροντος για το μυστηριώδες γεγονός που αγνοεί.

Η αφήγηση εστιάζεται επίσης στον εσωτερικό κόσμο του Γρηγορίου και στα τελευταία λεπτά που προηγούνται του απαγχονισμού του. Αντικρίζοντας ο Πατριάρχης την θηλιά που ο δήμιος ετοιμάζεται να περάσει στον λαιμό του, την συνδέει με το φωτοστέφανο που είχε ονειρευτεί όταν ήταν μικρό αγόρι. Πρόκειται για το ίδιο εκείνο όνειρο στο οποίο είχε αναφερθεί η μητέρα του. Συνεπώς το γεγονός της θυσίας του προσλαμβάνει στην αντίληψη του ίδιου του ήρωα θετική διάσταση. Η προσωπική του αυτή θεώρηση απαλύνει την αναγνωστική θλίψη για την θανάτωσή του, όπως άλλωστε και η γαλήνη που αποτυπώνεται στην ατάραχη έκφραση του Γρηγορίου, καθώς οδεύει προς το τέλος του, η οποία μάλιστα υπογραμμίζεται στην αφήγηση μέσα από την αντίθεση της με το μίσος και τον φανατισμό των Τούρκων διωκτών του απέναντί του.

Η αναγνώριση του πτώματος του πατριάρχη που επιπλέει στη θάλασσα αποδίδεται με ανάλογη λογοτεχνική δεξιοτεχνία. Συγκεκριμένα προηγείται η περιγραφή του μέσα από την οπτική των επιβατών του κεφαλλονίτικου πλοίου που το περισυνέλλεξε, κατευθυνόμενο στην Οδησσό και ακολουθεί η αποκάλυψη της ταυτότητάς του για αφηγηματικά πρόσωπα και αναγνώστες από τον αρχιμανδρίτη Σωφρόνιο, που επιβαίνει σε αυτό. Αξιοσημείωτη τέλος είναι η χρησιμοποίηση ενεστώτα χρόνου στην αφήγηση κατά την απόδοση της σύλληψης, της θανάτωσης αλλά και της κήδευσης του λειψάνου του πατριάρχη, που έχει ως συνέπεια την αμεσότητα, την ζωντάνια των παραπάνω περιστατικών.

Ιστορικά αφηγηματικά πρόσωπα: Στο έργο αναφέρονται όλα σχεδόν τα ιστορικά πρόσωπα που συνδέονται με τον Πατριάρχη Γρηγόριο τον Ε΄, όπως ο Παλαιών Πατρών Γερμανός, που ως διάκονος τον ακολούθησε οικειοθελώς στην εξορία, ο Φαρμάκης, που επίσης τον επισκέφθηκε εξόριστο για να ζητήσει τη συνδρομή του στον αγώνα των Φιλικών κ.λπ.

Ιστορική τοπογραφία: Συναντάμε όλους τους τόπους που ο Γρηγόριος έζησε και έδρασε αλλά και εκείνους στους οποίους μεταφέρθηκαν τα λείψανά του και τα οστά του, την Δημητσάνα, την Αθήνα, τη Σμύρνη, την Πάτμο την Κωνσταντινούπολη, την Πρίγκηπο, τον Άθω, την Οδησσό.

Το λιονταρόπουλο

Συγγραφέας:  Καλλιόπη Σφαέλλου

Εκδοτικός οίκος: Εστία

Αριθμός σελίδων: 144

Βραβείο ιστορικού μυθιστορήματος Γυναικείας Λογοτεχνικής Συντροφιάς, 1965.

Το έργο αναφέρεται στα παιδικά χρόνια του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη. Στο πρώτο μέρος της αφήγησης περιγράφεται ο τρόπος ζωής του στον οικογενειακό τους πύργο στην Καστάνιτσα, η πολιορκία τους από τα τουρκικά στρατεύματα, το γιουρούσι που επιχείρησαν, η θανάτωση ορισμένων μελών της οικογένειας, μεταξύ των οποίων και ο πατέρας του Κωνσταντής Κολοκοτρώνης, η αρπαγή των αδελφών του και τέλος η επανασύνδεση της οικογένειας. Στο δεύτερο μέρος παρουσιάζεται η ζωή τους στην Αλωνίσταινα κοντά στην μητέρα του Ζαμπία, που εργάζεται σκληρά για να αναθρέψει τους γιους της.

Ο μικρός Θεοδωράκης συνιστά ένα εξαιρετικά ελκυστικό αφηγηματικό πρόσωπο, που διακρίνεται για τη γενναιότητα, τη λογική του, τον σταθερό προσανατολισμό του στην αξία της ελευθερίας και τη συστηματική προετοιμασία του ώστε να πολεμήσει για την απελευθέρωση του γένους. Η αναγνωστική συμπάθεια στο πρόσωπό του είναι αποτέλεσμα διαφόρων συγγραφικών χειρισμών, όπως αυτού της εστίασης της αφήγησης στον εσωτερικό του κόσμο στην περίπτωση που επιχειρούν να απομακρυνθούν μυστικά από το σπίτι τους στην Καστάνιτσα για να γλιτώσουν ή που αναγκάζονται να συνεχίσουν τη νυχτερινή πορεία τους χωρίς τον βαριά τραυματισμένο πατέρα του. Επίσης ο θαυμασμός και η εμπιστοσύνη των λογοτεχνικών προσώπων κάθε ηλικίας που περιστοιχίζουν τον κύριο ήρωα, συντελεί στην απόλυτα θετική στάση μας απέναντί του. Ενδεικτικά αναφέρομαι στην περίπτωση του μικρού Βασίλη Δημητρακόπουλου, ο οποίος παρά το γεγονός ότι ο πατέρας του τον συμβουλεύει συνεχώς να μην συναναστρέφεται τον Θεόδωρο, προκειμένου να μην τεθεί σε κίνδυνο η ασφάλειά τους από την οργή των Τούρκων, εκείνος υπόσχεται στον κύριο ήρωα να αγωνιστεί στο πλευρό του σε μια ενδεχόμενη επανάσταση των Ελλήνων στο μέλλον.

Στα αφηγηματικά χαρακτηριστικά του κειμένου περιλαμβάνονται η εναλλαγή της οπτικής του αναγνώστη αλλά και η παρουσία ενδείξεων που δημιουργούν προσδοκίες για τις εξελίξεις. Σε σχέση με την αναγνωστική οπτική ας σταθούμε στο σημείο που τα μέλη της οικογένειας Κολοκοτρώνη περιμένουν οχυρωμένοι στον πύργο τους να καταφτάσει βοήθεια από τη Μάνη, για να αντιμετωπίσουν τους πολιορκητές τους ενώ οι αναγνώστες έχουμε ήδη πληροφορηθεί πως οι Μανιάτες συνθηκολόγησαν με τους Τούρκους.

Όσο δε για τις προσδοκίες, συνδέονται με κρίσιμα αφηγηματικά γεγονότα, όπως λόγου χάριν όταν κάποιος Έλληνας που έχει αναγνωρίσει τον μικρό Νικόλα Κολοκοτρώνη φροντίζει να τον επιστρέψει στην οικογένειά του, χωρίς να φανερωθεί η ταυτότητα του παιδιού και εμφανίζεται μπροστά τους ο αδερφός του Χρήστος Κολοκοτρώνης, συνοδευόμενος από Τούρκους, οπότε εικάζουμε ότι τα δύο αγόρια θα προδοθούν, μη μπορώντας να κρύψουν τη σχέση τους.

Ιστορικά αφηγηματικά πρόσωπα: Κοντά στον μικρό Θεόδωρο Κολοκοτρώνη εμφανίζονται πολλά από τα πρόσωπα της οικογένειάς του, ο πατέρας του Κωνσταντής, η μητέρα του Ζαμπία, τα αδέρφια του, ο θείος του Αναγνώστης, ο θείος του πατέρα του Πανάγος κ.λπ. Επίσης αναφέρονται διάφοροι συνομήλικοί του Πελοποννήσιοι, όπως ο Βασίλης Δημητρακόπουλος αλλά και ορισμένοι μεγαλύτεροι σαν τον Τρουπάκη κ.ά.

Ιστορική τοπογραφία: Τα αφηγηματικά γεγονότα εκτυλίσσονται στην Καστάνιτσα όπου ζούσαν οι Κολοκοτρωναίοι, στις Μηλιές, όπου κατέφυγε η Ζαμπία με τους γιους της μετά τον θάνατο του άντρα της μαζί με τον αδερφό του Αναγνώστη, στην Αλωνίσταινα, που έζησαν στη συνέχεια κοντά στους Κωτσάκηδες, τα αδέρφια της και στην Τρίπολη, την οποία επισκέφθηκε σε μερικές περιπτώσεις ο μικρός Θοδωρής.

Ο αντρειωμένος

Συγγραφέας: Νίκος Αρβανίτης

εκδοτικός οίκος: Παιδικοί Ορίζοντες, εκδόσεις αποστολικής διακονίας, 1973.

Αριθμός σελίδων: 210

Εικονογράφος: Ελευθέριος Λιουκουκουδάκης

Έπαινος ιστορικού μυθιστορήματος Γυναικείας Λογοτεχνικής Συντροφιάς, 1971.

Το έργο επικεντρώνεται στα πρόσωπα της οικογένειας Κολοκοτρώνη και κυρίως στον Θεόδωρο κατά την παιδική και νεανική του ηλικία. Αναλυτικότερα στο κείμενο παρακολουθούμε την επανασύνδεση των μελών της οικογένειας που επέζησαν στο γιουρούσι του 1780, όταν οι Κολοκοτρωναίοι επιχείρησαν να απομακρυνθούν από τον πύργο τους στην Καστάνιτσα τον οποίο είχαν πολιορκήσει τουρκικά στρατεύματα, τη διαμονή τους στη Μηλιά της Μάνης, όπου κατέφυγαν για να μην αποκαλυφθεί η ταυτότητά τους από τους Τούρκους, την κατοπινή εγκατάστασή τους στην Αλωνίσταινα, τόπο καταγωγής της μητέρας του Θεόδωρου Ζαμπέτας, καθώς και τα πρώτα βήματα του Θεόδωρου στην ένοπλη δράση του κατά των Τούρκων. Κύριο άξονα της αφήγησης συνιστά η σύνδεση της απελευθέρωσης του ελληνικού γένους με το όνομα των Κολοκοτρωναίων. Η πικρία των σκλαβωμένων Ελλήνων για την θανάτωση του Κωνσταντή Κολοκοτρώνη, πατέρα του Θεόδωρου, αιτιολογείται από την βαθιά πεποίθησή τους στις δυνατότητές του να ηγηθεί σε ένα νικηφόρο, απελευθερωτικό αγώνα. Αυτή δε η πικρία μεταβάλλεται σε καθολική ελπίδα στην περίπτωση που κάποιοι από τους απογόνους του θα έχουν διασωθεί.

Τα διαδραματιζόμενα εξιστορούνται σε τρίτο πρόσωπο, ο δε αφηγητής υπεισέρχεται κατά περίπτωση στον εσωτερικό κόσμο πλήθους ηρώων του κειμένου, με αποτέλεσμα την μεγιστοποίηση της συμπάθειας του αναγνώστη για τα πρόσωπα αυτά. Έτσι ακούμε τον μικρό Θεόδωρο να προσεύχεται μπροστά στο εικόνισμα των αγίων Θεοδώρων στο ομώνυμο μοναστήρι που βρίσκεται στο Πυργάκι ή να ορκίζεται προσευχόμενος στον Άη Θανάση ότι δεν θα ξαναπάει στην Τρίπολη παρά μόνο για να πολεμήσει και να την ελευθερώσει βαθιά πληγωμένος από την στάση του Μεχμέτ αγά, που τον έχει χτυπήσει, επειδή τόλμησε να περάσει με τον γάιδαρο του από την κεντρική πλατεία της. Ομοίως μοιραζόμαστε τις μύχιες σκέψεις του Αναγνώστη Κολοκοτρώνη, ο οποίος υπόσχεται σε νοερή συνομιλία του με τον σκοτωμένο αδερφό του Κωνσταντή ότι θα φροντίσει τα ορφανά του μέχρι να μεγαλώσουν και να αναλάβουν την επανάσταση για την απελευθέρωση του γένους.

Σε ορισμένες περιπτώσεις η εσωτερική εστίαση οδηγεί σε αφηγηματικές αναδρομές σε παλαιότερες περιόδους, όπως στο σημείο όπου η Ζαμπέτα, κατευθυνόμενη με τα παιδιά της στην Αλωνίσταινα, θυμάται τη διαδρομή που είχε ακολουθήσει με τον σύζυγό της όταν τους καταδίωκαν για τη συμμετοχή τους στα ορλωφικά.

Κάποτε ο αφηγηματικός λόγος διακόπτεται από διαλογικά μέρη, συχνά μακροσκελή, που επιτελούν πλήθος λειτουργιών, όπως η ενημέρωση του αναγνώστη για τις διεθνείς ιστορικές εξελίξεις που συμβαίνουν κατά τη χρονική περίοδο που καλύπτει η αφήγηση. Μια τέτοια συζήτηση διεξάγεται ανάμεσα στον Ζακυνθινό μπαρμπέρη της Αλωνίσταινας και στους πελάτες του. Με διάλογο επίσης παρουσιάζεται το γιουρούσι των Κολοκοτρωναίων στην Καστάνιτσα, οι περιπέτειες των παιδιών τους που βρίσκονταν στα χέρια των Τούρκων αλλά και γενικότερα θέματα σαν την κοινωνική και πνευματική ζωή της Δημητσάνας ή το περιεχόμενο διαφόρων ιστορικών βιβλίων από τα οποία ο Θεόδωρος αντλεί τα πρότυπά του.

Ιστορικά αφηγηματικά πρόσωπα: Εκτός από τον νεαρό Θεόδωρο Κολοκοτρώνη, τον θείο του Αναγνώστη, την μητέρα του Ζαμπέτα και τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειάς του. Στο έργο κινούνται πάμπολλα ακόμη ιστορικά πρόσωπα που γεννήθηκαν ή έδρασαν στην αρκαδία και στην ευρύτερη περιοχή της πελοποννήσου. Ο καπετάν Ζαχαρίας, ο Στασινάκος, ο Ηλίας Μηνιάτης, ο Γιώργης, γιος του Κουκουζή, συνομήλικος του Θεοδώρου, που αργότερα έγινε ο επίσκοπος Παλαιών Πατρών Γερμανός, ο πατέρας Σωφρόνιος, ηγούμενος στο μοναστήρι της Αγίας Τριάδος, ο ηγούμενος του Αγίου Προδρόμου, οι Κωτσάκηδες, αδερφοί της Ζαμπέτας κ.λπ.

Ιστορική τοπογραφία: Τα μέρη της Πελοποννήσου όπου έζησε ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης μετά τον θάνατο του πατέρα του και έως τη γέννηση του πρώτου του παιδιού συνθέτουν το τοπογραφικό σκηνικό όπου εκτυλίσσεται η δράση του έργου. Η Μηλιά της Μάνης, η Καστάνιτσα, η Αλωνίσταινα, η Δημητσάνα, η Τρίπολη και οι υπόλοιπες τοποθεσίες της Αρκαδίας με τις εκκλησίες και τα μοναστήρια της, όπως αυτά της Αγίας Τριάδας, του Αγίου Προδρόμου, των Αιμυαλών, της Κοίμησης, του Φιλοσόφου, των Αγίων Θεοδώρων, το σχολείο της Δημητσάνας κ.λπ. αναφέρονται στο έργο. Επίσης γίνεται λόγος για την Μπαρμπίτσα, όπου ο Θεόδωρος δρα ως πρωτοπαλίκαρο του Ζαχαριά, το Λεοντάρι, όπου γίνεται αρματολός κ.λπ.

Το μυστικό των Φιλικών

Συγγραφέας: Νίτσα Τζώρτζογλου

Εικονογράφος: Βούλα Κερεκλίδου

Εκδοτικός οίκος: Ψυχογιός, 1989 (1^η έκδοση: Εστία, 1972)

Αριθμός σελίδων: 182

ISBN 960-7021-80-9

Έπαινος ιστορικού μυθιστορήματος Γυναικείας Λογοτεχνικής Συντροφιάς 1971.

Το βιβλίο αυτό αναφέρεται στην ίδρυση της Φιλικής Εταιρείας και στην εξέλιξή της μέχρι την έναρξη της ελληνικής επανάστασης στην περιοχή της Μολδοβλαχίας. Τα αφηγηματικά περιστατικά αποδίδονται μέσα από την οπτική του κύριου ήρωα του βιβλίου, του εφήβου Παντελή, ο οποίος είναι πρόσφατα εγκαταστημένος στην Οδησσό, στο σπίτι του συγγενή του Αθανάσιου Τσακάλωφ. Εκεί μαζί με την ενδεκάχρονη κόρη του Τσακάλωφ, Μαρούσκα, έχουν την ευκαιρία να γνωρίζουν τη συνωμοτική δράση της οργάνωσης και τους στόχους της καθώς και να συνειδητοποιήσουν τον άμεσο κίνδυνο που διατρέχει η ζωή των μελών της.

Ο αναγνώστης παρακολουθεί τα δύο παιδιά να κατορθώνουν να ερμηνεύσουν κρυπτογραφημένα σημειώματα των εταίρων, να νιώθουν έντονη συγκίνηση ακούγοντας τα λόγια του όρκου των Φιλικών και να αυτοδεσμεύονται πως θα υπηρετήσουν με τις όποιες δυνάμεις τους την εταιρεία χωρίς κανένας να έχει αντιληφθεί ότι συμβάλλουν συνειδητά στον αγώνα της. Ειδικότερα δε παρακολουθεί τον Παντελή, που πάντα βρίσκεται στο επίκεντρο των εξελίξεων, στην Οδησσό, στην Πόλη, το Δραγατσάνι κ.λπ., να αναλαμβάνει διάφορες αποστολές και να φροντίζει με διακριτικότητα αλλά και αποτελεσματικότητα τη διαφύλαξη των μυστικών της Φιλικής Εταιρείας. Τα παραπάνω αφηγηματικά δεδομένα έχουν ως συνέπεια την αναγνωστική εμπλοκή στην ατμόσφαιρα μυστηρίου και το ηρωικό πνεύμα που κυριαρχούν στις σελίδες του βιβλίου. Καθώς μάλιστα σε αλλεπάλληλες περιπτώσεις απειλείται η ζωή του Παντελή, όπως, για παράδειγμα, όταν αφηνιάζουν τα άλογά του στο δρόμο για το Κισνόβι όπου πρέπει να φτάσει το ταχύτερο για να παραδώσει στον ύψη λάδι ένα γράμμα που θα σημάνει την έναρξη του ένοπλου αγώνα, η αγωνία μας για τις εξελίξεις κορυφώνεται και ενισχύεται η ταύτισή μας μαζί του.

Ιστορικά αφηγηματικά πρόσωπα: Τα πρόσωπα που πρωταγωνίστησαν στα ιστορικά γεγονότα εκείνης της εποχής, ο Τσακάλωφ, ο Σκουφάς, ο Ξάνθος, ο Παπαφλέσσας, ο Σέκερης, ο Γιωργάκης Ολύμπιος και ο Αλέξανδρος Υψηλάντης ζωντανεύουν στην αντίληψη του αναγνώστη μέσα από την προσωπική επαφή του Παντελή μαζί τους και την απόδοση στο κείμενο της τεράστιας εντύπωσης που του προξενούν με την αυτοθυσία, τη γενναιότητα το ήθος την αυταπάρνηση τον ενθουσιασμό και το πάθος τους για την ελευθερία.

Ιστορική τοπογραφία: Η Οδησσός, όπου οι πρωτεργάτες της φιλικής εταιρείας αποφασίζουν την ίδρυση της, η Πόλη, όπου επεκτείνεται η δράση της και γίνονται επαφές μεταξύ των στελεχών της για την προετοιμασία της επανάστασης, το Κισνόβι, από όπου συντονίζει την οργάνωση του αγώνα ο Υψηλάντης, η Πελοπόννησος, όπου εκτελείται ο προδότης Γαλάτης, το Δραγατσάνι όπου διεξάγεται η πρώτη μάχη των επαναστατών, συνιστούν τους τόπους που διαδραματίζεται η υπόθεση αυτού του βιβλίου.

Ιερός λόχος

Συγγραφέας: Βάσα Σολωμού

Εικονογράφος Βάσα Σολωμού

Εκδοτικός οίκος: Εστία, 1968

Αριθμός σελίδων: 260

Βραβείο ιστορικού μυθιστορήματος Γυναικείας Λογοτεχνικής Συντροφιάς 1968.

Στο έργο παρακολουθούμε το μικρό Άνθιμο με τον παππού του Αλέξανδρο Μουρούζη, που ταξιδεύουν στις ηγεμονίες της Μολδοβλαχίας. Εκεί κατοικεί και η δεκαπεντάχρονη Μαντώ αφότου διέφυγε από την Πάργα, κυνηγημένη από τους Τούρκους. Μαζί με τον αρραβωνιαστικό της Λάμπρο Σέκερη εργάζονται για τους σκοπούς της Φιλικής Εταιρείας. Η Μαντώ γνωρίζεται με τον Κυριάκο Καμαριώτη, του οποίου πατέρας προδίδει Φιλικούς στους Τούρκους. Το γεγονός της προδοσίας απομακρύνει τους δύο νέους παρά την αμοιβαία ερωτική έλξη που νιώθουν.

Όταν ο Αλέξανδρος Υψηλάντης κηρύσσει την έναρξη της επανάστασης στις παραδουνάβιες ηγεμονίες, ο Άνθιμος στρατεύεται στον Ιερό λόχο, ο Λάμπρος κατατάσσεται στο ιππικό και ο Κυριάκος ενισχύει οικονομικά τον επαναστατικό αγώνα. Τελικά οι δύο πρώτοι σκοτώνονται στη μάχη στο Δραγατσάνι ενώ ο τελευταίος επιστρέφει μαζί με τη Μαντώ στην Ελλάδα, για να συνεχίσουν εκεί την επαναστατική δράση τους.

Η αφήγηση του κειμένου γίνεται σε τρίτο ενικό πρόσωπο από έναν παντογνώστη αφηγητή, που είναι σε θέση να εισέρχεται στον εσωτερικό κόσμο των διαφόρων ηρώων. Έτσι ο αναγνώστης για παράδειγμα μοιράζεται τον απεριόριστο θαυμασμό του μικρού Άνθιμου για τον γοητευτικό αρχηγό του, τον Αλέξανδρο Υψηλάντη.

Το αναγνωστικό ενδιαφέρον κορυφώνεται διαρκώς, καθώς κατά τη διάρκεια της αφήγησης προκύπτουν συνεχώς ερωτηματικά για πλήθος θεμάτων όπως η ταυτότητα του παππού του Άνθιμου, την οποία ο ίδιος κρατά μυστική από συνταξιδιώτες του που φροντίζουν επίμονα να την ανακαλύψουν, εικάζοντας πως είναι ο πρώην ηγεμόνας της Μολδοβλαχίας. Μυστήριο καλύπτει επίσης το ρόλο του εμπόρου Καμαριώτη, που από την πρώτη στιγμή φαίνεται ύποπτος στους γύρω του αλλά και την εμφάνιση μιας τρελής γυναίκας, που οι ήρωες θεωρούν κατάσκοπο των Τούρκων ενώ στην πραγματικότητα πρόκειται για τη μητέρα του Άνθιμου.

Ορισμένα ιστορικά γεγονότα αποδίδονται από τον αφηγητή όπως η μάχη στο Δραγατσάνι, η σύγχυση, η ασυνεννοησία, η έλλειψη συντονισμού που επικράτησαν σε αυτήν, με αποτέλεσμα την ήττα και τις τεράστιες απώλειες των Ελλήνων. Άλλες ιστορικές εξελίξεις παρουσιάζονται μέσα από διαλόγους μεταξύ των λογοτεχνικών ηρώων. Αυτό συμβαίνει στην περίπτωση της άρνησης του τσάρου να βοηθήσει την επανάσταση, του αφορισμού της από τον Πατριάρχη Γρηγόριο τον Ε΄, της προδοσίας από τον Βλαδιμηρέσκου, της εκτέλεσης του τελευταίου κ.λπ.

Το τέλος του έργου υπερβαίνει τις διαστάσεις του εθνικού, χαρακτηρίζεται από οικουμενικότητα, διαχρονικότητα.

Ιστορικά αφηγηματικά πρόσωπα: Σπουδαία ιστορικά πρόσωπα εκείνης της περιόδου, ο Αλέξανδρος Υψηλάντης, ο Γεωργάκης Ολύμπιος, ο Φαρμάκης, ο Μιχαήλ Σούτσος κ.λπ. παίρνουν μέρος ως αφηγηματικά πρόσωπα κοντά στα μυθοπλαστικά πρόσωπα του έργου.

Ιστορική τοπογραφία: Η περιοχή της Μολδοβλαχίας και πιο συγκεκριμένα το Γαλάτσι με το φρούριο της Βραΐλας και την εκκλησία της Παναχράντου Μητρός, το Ιάσιο, όπου είχε εγκαταστήσει το αρχηγείο του ο Υψηλάντης, το Πλοέστι με τη σχολή όπου σπούδαζαν πολλοί από τους ιερολοχίτες, το Τιργοβίτσι, το Δραγατσάνι, όπου δόθηκε η πρώτη μάχη της επανάστασης του 1821, συνιστούν τους τόπους όπου διαδραματίζεται η υπόθεση αυτού του βιβλίου.

Ελευθερία ή θάνατος

Συγγραφέας: Αγγελική Νικολοπούλου

Εικονογράφος: Νίκος Καστρινάκης

Εκδοτικός οίκος: Άγκυρα, 1971

Αριθμός σελίδων: 110

Βραβείο ιστορικού μυθιστορήματος Γυναικείας Λογοτεχνικής Συντροφιάς 1971.

Ο μικρός Φώτης φεύγει από το χωριό του τη Λάστα στην Αρκαδία, συνοδευόμενος από τον πατέρα του, για να συνεχίσει τις σπουδές του στη Βυτίνα κοντά στον παπά-Παρθένη. Στη διαδρομή οι Τούρκοι σκοτώνουν αναίτια τον πατέρα του και το αγόρι φτάνει στον προορισμό του μόνο και τρομοκρατημένο. Ο δάσκαλός του τού αναθέτει μετά από λίγο καιρό να οδηγήσει έναν άγνωστο άντρα στο μοναστήρι του Φιλοσόφου στη Δημητσάνα. Καθώς κατευθύνονται εκεί, ο άγνωστος σκοτώνει κάποιον Τούρκο αξιωματούχο, που συναντούν τυχαία. Στο μοναστήρι καταφθάνουν σύντομα Τούρκοι στρατιώτες για να τους συλλάβουν, ωστόσο ο Φώτης με τη βοήθεια των καλόγερων κατορθώνει να διαφύγει. Ζει πλέον κυνηγημένος, αναλαμβάνοντας αλλεπάλληλες αποστολές στην Πελοπόννησο και τα Εφτάνησα, στο πλαίσιο των δραστηριοτήτων της Φιλικής Εταιρείας, τις οποίες εκπληρώνει πάντοτε επιτυχώς. Σε μερικές περιπτώσεις τραυματίζεται ενώ σε αρκετές άλλες, διακινδυνεύοντας τη ζωή του, σώζει από βέβαιο θάνατο Φιλικούς και διαφυλάττει τα μυστικά της Εταιρείας. Στα κατορθώματά του συμπεριλαμβάνεται η θανάτωση του προδότη Αλή, ο οποίος ευθύνεται για τη σύλληψη των περισσοτέρων αγωνιστών που εμφανίζονται στο κείμενο. Ο νεαρός ήρωας είναι τέλος παρών στο μοναστήρι της Αγίας Λαύρας κατά την κήρυξη της επανάστασης στην Πελοπόννησο από τον Παλαιών Πατρών Γερμανό, με την οποία ολοκληρώνεται η αφήγηση.

Ο ρόλος του Φώτη στις αφηγηματικές εξελίξεις αποδεικνύεται καθοριστικός, εφόσον είναι το πρόσωπο που βρίσκεται σταθερά στο επίκεντρο της δράσης. Εκείνος μεταφέρει το μήνυμα του Απόστολου της Φιλικής Εταιρείας στον Σπηλιωτόπουλο και τον Δεληγιάννη στη Δημητσάνα, όπως άλλωστε και τα μηνύματα των κοτζαμπάσηδων της Πελοποννήσου στον Κολοκοτρώνη, ο οποίος ζει με την οικογένειά του στη Ζάκυνθο ή το μήνυμα του τελευταίου στον Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη στη Μάνη. Παρά το σοβαρό τραυματισμό του ειδοποιεί τους Δημητσανίτες ότι οι Τούρκοι σχεδιάζουν έφοδο εκεί ύστερα από πληροφορίες τους ότι κατασκευάζεται μπαρούτι, οπότε αυτοί αντιδρούν έγκαιρα και σώζουν τους μπαρουτόμυλους. Επίσης ο Φώτης αποτελεί τον δίαυλο επικοινωνίας του Παπαφλέσσα με τους οπλαρχηγούς που βρίσκονται στη Μάνη, προκειμένου οι τελευταίοι να πειστούν ότι έφτασε η ώρα της επανάστασης. Επιπλέον, συνιστά το πρόσωπο στο οποίο οφείλεται η έναρξή της τη δεδομένη στιγμή, εφόσον μεταφέρει το σχέδιο δράσης και ένα πολύ σημαντικό ποσό για την οικονομική ενίσχυσή της στον επίσκοπο της Πάτρας Γερμανό όταν ο Απόστολος της Εταιρείας τού τα παραδίδει μετά τον τραυματισμό του.

Εκτός από το Φώτη συχνά εμφανίζονται στο έργο ο Άγνωστος Απόστολος αλλά και ο Αλής ο Αρβανίτης. Μάλιστα σε κάθε νέα εμφάνισή τους προηγείται η περιγραφή των χαρακτηριστικών τους, οπότε δίνεται στον αναγνώστη η δυνατότητα να τους αναγνωρίσει, με αποτέλεσμα την εντατική δραστηριοποίηση της αντίληψης του, που προκαλεί την εντύπωση ότι εμπλέκεται προσωπικά στα αφηγηματικά δρώμενα. Καθώς δε η παρουσία του Αλή συνήθως δεν γίνεται αντιληπτή από τον Φώτη και τους υπόλοιπους Έλληνες τους οποίους παρακολουθεί, μας δημιουργούνται συνεχείς προσδοκίες για δυσάρεστες εξελίξεις, που τις περισσότερες φορές αποτρέπονται.

Κάποτε όμως αντίθετα η αναγνωστική οπτική ταυτίζεται με αυτήν του Φώτη και των συντρόφων του, όπως κατευθύνεται τραυματισμένος στη Δημητσάνα για να ειδοποιήσει για τους μπαρουτόμυλους, με συνέπεια να μοιραζόμαστε την αγωνία του και έτσι να προσεγγίζουμε περισσότερο τον ήρωα. Αυτό άλλωστε επιτυγχάνεται και όταν η αφήγηση εστιάζεται στον εσωτερικό του κόσμο, όπου σταδιακά κυριαρχεί το όραμα της επανάστασης και η ελπίδα της απελευθέρωσης άλλοτε με αφορμή τα όπλα που βρίσκει σε κρύπτη του μοναστηριού του Φιλοσόφου άλλοτε καθώς ακούει τον επίσκοπο Γερμανό στην Αγία Λαύρα κ.λπ.

Στα αφηγηματικά στοιχεία του έργου προσθέτουμε την τριτοπρόσωπη αφήγηση και το πλήθος των διαλόγων ανάμεσα σε κύρια και δευτερεύοντα πρόσωπα. Οι περισσότεροι από τους διαλόγους αυτούς παρέχουν στον αναγνώστη σημαντικά στοιχεία για την προσωπικότητα των συνομιλούντων. Για παράδειγμα, η πληθωρική, ενθουσιώδης, χαρισματική προσωπικότητα του Παπαφλέσσα διαφαίνεται από την ικανότητά του να κάμψει τους δισταγμούς σχετικά με την έναρξη της επανάστασης που έχουν οι ΄Ελληνες οι οποίοι έχουν συγκεντρωθεί στη Βοστίτσα για να τον γνωρίσουν ή να διαλύσει τις αναστολές του Ντεληγιάννη στη Δημητσάνα για το ίδιο θέμα. Αρκετοί διάλογοι αναφέρονται στις εξελίξεις, όπως εκείνοι με τους οποίους ανατίθενται στο Φώτη οι διάφορες αποστολές του ή αυτοί στους οποίους ο Αλής πληροφορεί Τούρκους αξιωματούχους για τις παράνομες δραστηριότητες των Ελλήνων. Τέλος συναντώνται διάλογοι που αναφέρονται στο φυσικό ή το κοινωνικό περιβάλλον των ηρώων, όπως αυτός ανάμεσα στο Φώτη και τον Απόστολο για τις ιδιότητες του νερού στην εξοχική τοποθεσία Εφτά Ψωμιά ή αυτός ανάμεσα σε ανώνυμους Τριπολιτσιώτες, για την πολυπληθή συνοδεία του Χουρσίτ πασά.

Ιστορικά αφηγηματικά πρόσωπα: Στις σελίδες του βιβλίου ο κύριος ήρωας έρχεται προσωπικά σε επαφή με τις σημαντικότερες ιστορικές φυσιογνωμίες της Ελληνικής Επανάστασης, τον Κολοκοτρώνη, τον Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη, τον Κανέλλο Ντεληγιάννη, τον Δικαίο ή Παπαφλέσσα, τον επίσκοπο Παλαιών Πατρών Γερμανό κ.ο.κ. Επίσης στο έργο εμφανίζονται αρκετά ακόμη ιστορικά πρόσωπα των οποίων παρουσιάζεται η δράση και κάποτε εκφράζονται σε ευθύ λόγο. Έτσι παρακολουθούμε τον Ξάνθο, τον Σκουφά και τον Τσακάλωφ να σχεδιάζουν τη σύσταση της Φιλικής Εταιρείας κ.λπ.

Ιστορική τοπογραφία: Ο τόπος δράσης των ηρώων εκτείνεται σε ολόκληρη την Πελοπόννησο, με επίκεντρο την περιοχή της Αρκαδίας και στο νησί της Ζακύνθου. Α

Αναλυτικότερα αναφέρονται η Λάστα, η Βυτίνα, η Δημητσάνα, η Καστάνιτσα, η Μάνη, το Μεμέσι, ο Λάλας, η  Βοστίτσα, η Πάτρα, η Τρίπολη, τα Καλάβρυτα, τα Λαγκάδια, η μονή του Φιλοσόφου, η μονή Ομπλού και η Αγία Λαύρα.

Οι μπαρουτόμυλοι της Δημητσάνας. Στη χαραυγή της λευτεριάς

Συγγραφέας: Γαλάτεια Σαράντη

Εκδοτικός οίκος: Εστία, 1971.

Εικονογράφος: Μάριος Αγγελόπουλος

Βραβείο ιστορικού μυθιστορήματος Γυναικείας Λογοτεχνικής Συντροφιάς 1970.

Στο μυθιστόρημα αυτό που διαδραματίζεται στις αρχές του έτους 1821, ένα δεκάχρονο, ορφανό, φτωχό αγόρι, ο Κωνσταντής συμβάλλει καθοριστικά στην αποτροπή της καταστροφής της Δημητσάνας που ετοιμάζουν οι Τούρκοι όταν πληροφορούνται ότι οι κάτοικοι της αρκαδικής κωμόπολης φυλάσσουν στις αποθήκες τους μπαρούτη, προκειμένου να τη χρησιμοποιήσουν σε επανάσταση που οργανώνεται από τους Έλληνες για τη διεκδίκηση της ανεξαρτησίας τους. Συγκεκριμένα το αγόρι, ενεργώντας με εξαιρετική γενναιότητα και καταβάλλοντας υπεράνθρωπες προσπάθειες, προλαβαίνει να ειδοποιήσει τους Δημητσανίτες πριν από την άφιξη των Τούρκων και έτσι εκείνοι παραπλανούν τους τελευταίους και τους παρασύρουν σε γλέντι, οπότε η καταστροφική επιχείρηση ματαιώνεται.

Στη ζωή του Κωνσταντή σημαντικό ρόλο διαδραματίζει ο Βασίλης, ένας μικρός καλόγερος από τη σχολή της Δημητσάνας, κοντά στον οποίο ο ήρωας ανακαλύπτει τη γοητεία της γνώσης και της σοφίας. Στις αρετές του πατριωτισμού, του θάρρους και της ωριμότητας που διακρίνουν τον Κωνσταντή, προστίθεται τέλος και αυτή της μόρφωσης, εφόσον φοιτά και ο ίδιος στη συνέχεια στη φημισμένη σχολή.

Ιστορικά αφηγηματικά πρόσωπα: οι Δημητσανίτες αδελφοί Σπηλιωτόπουλοι, ο Νικόλαος και ο Σπυρίδων, οι οποίοι στους μύλους τους παρασκευάζουν μπαρούτη για την επανάσταση, εμφανίζονται ως δρώντα λογοτεχνικά πρόσωπα σε ένα από τα δεκατάσσερα κεφάλαια του βιβλίου. Στο έργο γίνονται δε αφηγηματικές αναφορές στον μητροπολίτη Λακεδαίμονος Ανανία Λαμπάρδη, στον καπετάνιο των κλεφτών Ζαχαρία Μπαρμπιτσιώτη κ.λπ.

Ιστορική τοπογραφία: Η αφήγηση εκτυλίσσεται στην προεπαναστατική Δημητσάνα με την περίφημη Σχολή της και τα αρχοντικά σπίτια της, όπως αυτό των Σπηλιωτόπουλων, με τον ποταμό Λούσιο και το κεφαλόβρυσο του Αη-Γιάννη, όπου βρίσκονται οι μπαρουτόμυλοι.

Ο μικρός μπουρλοτιέρης

Συγγραφέας: Γαλάτεια Γρηγοριάδου-Σουρέλη

Εικονογράφος: Ε. Σπυρίδωνος

Εκδοτικός οίκος: Εστία, 1963.

Αριθμός σελίδων: 238

Βραβείο ιστορικού μυθιστορήματος Γυναικείας Λογοτεχνικής Συντροφιάς 1963.

Σε αυτό το βιβλίο όπου η αφηγηματική δράση εκτυλίσσεται επίσης στα χρόνια της Ελληνικής επανάστασης κατά των Τούρκων, κύριος ήρωας είναι ένα αγόρι με το συμβολικό όνομα Λευτέρης, ο οποίος συμμετέχει αρχικά ως μούτσος στον Υδραίικο στόλο, για να καταλήξει στην εφηβεία του κυβερνήτης σε μπουρλότο. Η απελευθέρωση βρίσκει τον νεαρό ήρωα ανάπηρο, το γεγονός όμως αυτό δεν τον εμποδίζει να σπουδάσει στην Ευρώπη και να εργαστεί ως δάσκαλος στο νησί του, την Ύδρα.

Η συμπάθειά μας για τον ήρωα προκύπτει κυρίως από την εστίαση της τριτοπρόσωπης αφήγησης στον εσωτερικό του κόσμου, όπως όταν συγκλονίζεται από την είδηση για τον απαγχονισμό του Πατριάρχη Γρηγορίου του Ε΄ και εξαιτίας της οδηγείται στην απόφαση να αγωνιστεί για την ελευθερία της πατρίδας του με οποιοδήποτε τίμημα ή όταν διακατέχεται από έντονη συγκίνηση, διαβάζοντας τον « Ύμνον εις την Ελευθερίαν» σε ένα τυπογραφείο στο Μεσολόγγι.

Η αναγνωστική ταύτιση με τον Λευτέρη είναι επίσης αποτέλεσμα της κοινής οπτικής μας σε μια σειρά κρίσιμων αφηγηματικών επεισοδίων. Μεταξύ αυτών περιλαμβάνεται η μάχη των Ελλήνων για να ανακαταλάβουν τα Ψαρά ύστερα από την ολοσχερή καταστροφή τους, που την παρακολουθούμε από απόσταση μέσα από τις αισθήσεις του αγοριού, το οποίο παραμένει στη ναυαρχίδα, από όπου προβαίνει σε συνεχείς εικασίες για την έκβασή της μέχρι που αντικρίζει την Ψαριανή σημαία να υψώνεται στο κάστρο του νησιού, στη θέση τής Τουρκικής. Αντίστοιχα όταν ο Λευτέρης, που έχει τραυματιστεί σε ναυμαχία κοντά στο Μεσολόγγι, ανακτά τις αισθήσεις του και αναρωτιέται αν βρίσκεται αιχμάλωτος των Τούρκων, οι ομιλίες στην Ελληνική γλώσσα που ακούει γύρω του, φανερώνουν τόσο στον ίδιο όσο και στον αναγνώστη ότι παραμένει ελεύθερος.

Τα συγκεκριμένα ιστορικά γεγονότα και η γενικότερη ατμόσφαιρα αυτής της περιόδου αποδίδονται με αμεσότητα στις λεπτομερείς περιγραφές που γίνονται είτε από τον αφηγητή είτε από κάποιον ήρωα του βιβλίου. Αναλυτικότερα, η γυναίκα του Κουντουριώτη δίνει οδηγίες στην κυρά Λένη, τη μητέρα του Λευτέρη, για την ύφανση της Υδραίικης σημαίας της επανάστασης ενώ η διαδικασία της πυρπόλησης εξηγείται στον Λευτέρη από τον έμπειρο ναυτικό Πατατούκο και οι πολεμικές εξελίξεις παρουσιάζονται καθώς ο Μιαούλης τις υπαγορεύει στο αγόρι, που εκτελεί χρέη γραμματέα. Ο χαρμόσυνος τόνος που κυριαρχεί κατά την αναχώρηση του Υδραίικου στόλου, περιγράφεται από τον αφηγητή μέσα από αλλεπάλληλες ηχητικές εικόνες, τις οποίες συνθέτουν οι καμπανοκρουσίες, οι αναστάσιμες ψαλμωδίες, οι κανονιές και οι αλαλαγμοί των πληρωμάτων.

Τα χαρακτηριστικά των ιστορικών και των μυθοπλαστικών προσώπων που εμφανίζονται στο έργο, παρουσιάζονται συχνά μέσα από τους μεταξύ τους διαλόγους, όπως συμβαίνει για παράδειγμα με τον Μιαούλη, που συμβούλευε τον Λευτέρη να μορφωθεί, για να βοηθήσει ουσιαστικότερα την ελεύθερη πια πατρίδα, ζητά από ένα μικρό Χιώτη να αλλάξει τη δουλοπρεπή συμπεριφορά του κ.λπ.

Ιστορικά αφηγηματικά πρόσωπα: Ο Μιαούλης, ο Κουντουριώτης και ο Κανάρης περιλαμβάνονται ανάμεσα στα βασικά αφηγηματικά πρόσωπα ενώ εμφανίζονται και αρκετοί ακόμη αγωνιστές, όπως ο Τομπάζης, ο Θεοχάρης, ο Βατικιώτης, ο Τσαμαδός κ.λπ.

Ιστορική τοπογραφία: Το επίκεντρο της αφήγησης βρίσκεται στο νησί της Ύδρας. Γίνεται λόγος για το βουνό Έρε, το μοναστήρι της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, τα σπίτια των προστατών του νησιού Κουντουριώτη, Σαχτούρη, Κριεζή κ.λπ. Επίσης το έργο αναφέρεται σε πολλά ακόμη μέρη της επαναστατημένης Ελλάδας όπου διεξάγονται ναυμαχίες, όπως στη Χίο, στη Σάμο, στην Κω, στο νησάκι της Σφακτηρίας, στα ανοιχτά της Πάτρας. Το νησί των Ψαρών και το πολιορκημένο Μεσολόγγι συνιστούν και αυτά τόπους όπου εκτυλίσσεται μεγάλο μέρος της αφηγηματικής δράσης.

Δοξασμένη Έξοδος

Συγγραφέας: Τάκης Λάππας

Εικονογράφος: Ν. Ζωγράφου

Εκδοτικός οίκος: Ατλαντίς

Αριθμός σελίδων: 216

Βραβείο ιστορικού μυθιστορήματος Γυναικείας Λογοτεχνικής Συντροφιάς 1966.

Το βιβλίο αναφέρεται στην πολιορκία του Μεσολογγίου από τους Ττούρκους και την ηρωική έξοδο την οποία επιχείρησαν οι κάτοικοί του εξαιτίας της πείνας που ήταν αποτέλεσμα του αποκλεισμού του. Η τριτοπρόσωπη αφήγηση επικεντρώνεται σε μια μεσολογγίτικη οικογένεια, τους αδελφούς Γκόρπα, που συμμετέχουν στα σχετικά ιστορικά γεγονότα. Ο μεγαλύτερος αδερφός, ο Βασίλης εγκαταλείπει τις σπουδές του στην ιατρική σε πανεπιστήμιο της Ιταλίας και επιστρέφει στη γενέτειρά του, που πολιορκείται από τον Κιουταχή, για να προσφέρει τις υπηρεσίες του. Θεραπεύει πληγωμένους και παράλληλα βοηθά στο τυπογραφείο του φιλέλληνα Μάγερ, όπου εκδίδεται η εφημερίδα Ελληνικά Χρονικά. Ο αδερφός του Θανάσης σκοτώνεται σε ένα μεγάλο επιτυχημένο γιουρούσι των Μεσολογγιτών ενώ ο Λαμπρινός, ο μικρότερος από τους αδελφούς χάνεται στην τελευταία για τους Έλληνες νικηφόρα μάχη στο νησάκι Κλείσοβα όταν τα στρατεύματα του Ιμπραήμ εισβάλλουν στην πόλη μετά την έξοδο των κατοίκων της. Δύο ακόμη μέλη της οικογένειας, η Χάιδω και ο τραυματισμένος Γιάννης ανατινάζονται στο σπίτι τους, για να μην αιχμαλωτιστούν ενώ ο Ασημάκης και ο Βασίλης σκοτώνονται, επιχειρώντας να διαφύγουν.

Αν και το τέλος της αφήγησης συμπίπτει με το χαμό του κύριου ήρωα όταν όλοι οι δικοί του έχουν ήδη σκοτωθεί, δεν λείπουν οι αναφορές στη συνέχιση της ζωής στο Μεσολόγγι για χρόνια μετά την Ηρωική Έξοδο είτε με αφορμή έναν αιωνόβιο φοίνικα που μεταφυτεύτηκε στον κήπο της πόλης, είτε με αφορμή το γεγονός ότι πολλές Μεσολογγίτισσες που συμμετείχαν στην Έξοδο φορώντας ανδρική ενδυμασία, την φύλαξαν έως τα γεράματά τους και κηδεύτηκαν με αυτήν. Σε πλήθος όμως ακόμη περιπτώσεων εξιστορούνται διάφορα επιμέρους επεισόδια που, αν και συνιστούν λεπτομέρειες στην ιστορία του τόπου, συμβάλλουν ωστόσο σημαντικά στην απόδοση της ιστορίας αυτής ως ζωντανής πραγματικότητας που εμπλέκει τον αναγνώστη. Αυτό συμβαίνει, για παράδειγμα, όταν περιγράφεται ο κεντημένος στην πόλη επιτάφιος που άρπαξε ένας Τούρκος κατά την εγκατάλειψη του Αιτωλικού από τους κατοίκους του ύστερα από τη συνθηκολόγησή τους, για να σελώσει το άλογό του, με αποτέλεσμα να σκοτωθεί αμέσως μόλις δοκίμασε να το ιππεύσει. Συμβαίνει επίσης στην περίπτωση του Γεράσιμου Τζόρνα, ο οποίος προτίμησε να αυτοκτονήσει στην Κλείσοβα, ανατινάζοντας το κανόνι του, που είχε ονομάσει Κοψαχείλα, παρά να το εγκαταλείψει στα χέρια του εχθρού. Ο σφαγιασμός του αλόγου τού κυβερνητικού επιτρόπου Παπαδιαμαντόπουλου από πεινασμένους Μεσολογγίτες στρατιώτες προκειμένου να το φάνε αλλά και το απολαυστικό γεύμα του ίδιου αξιωματούχου, ο οποίος αγνοούσε ότι το περιεχόμενο του προερχόταν από το σκυλάκι του, συγκαταλέγονται ακόμη στα περιστατικά αυτά.

Ορισμένες από τις λεπτομέρειες του κειμένου προσδίδουν έντονα χιουμοριστικό τόνο, που συχνά βοηθά στην αποφόρτιση του συμπάσχοντος με τους ήρωες αναγνώστη. Έτσι κάπου αναφέρεται ότι η βόμβα που έσκασε στο σπίτι του Μπότσαρη όταν φιλοξενούσε τον Κανέλλο Δεληγιάννη, κατέστρεψε μόνο τη μαγειρεμένη κότα που ετοιμάζονταν να δοκιμάσουν, ενώ θύματα βομβών έπεσαν επίσης ένα γουδί με σκορδαλιά, ένα βαρέλι με νερό, κάποιο σεντόνι κ.ά. Επίσης κάπου παρατίθεται η σύλληψη ενός Αιγύπτιου στρατιώτη του Ιμπραήμ από μια νεαρή Μεσολογγίτισσα, προκειμένου η τελευταία να λύσει την απορία των ανιψιών της σχετικά με τη μορφή που έχουν οι καλικάντζαροι.

Η δημιουργία προσδοκιών στον αναγνώστη για την εξέλιξη της αφηγηματικής υπόθεσης συνιστά ένα ακόμη χαρακτηριστικό του έργου. Έτσι η ομίχλη που καλύπτει το Μεσολόγγι, τα όνειρα του Κίτσου Τζαβέλα και της Χάιδως κ.λπ. μας προσανατολίζουν στη δυσάρεστη τροπή των γεγονότων. Τέλος, αξίζει να επισημάνουμε τη συχνή παράθεση δημοτικών στίχων ή αποσπασμάτων της ποίησης του Σολωμού στο κείμενο του Λάππα, οι οποίοι στίχοι αναφέρονται σε κάθε περίπτωση στα περιστατικά που παρουσιάζονται στην αφήγηση.

Ιστορικά αφηγηματικά πρόσωπα: Στο βιβλίο αναφέρονται όλα τα ιστορικά πρόσωπα που σχετίζονται με την πολιορκία και την Έξοδο του Μεσολογγίου, με αφορμή τις επισκέψεις του Βασίλη Γκόρπα σε αυτά όταν επέστρεψε στον τόπο του. Πολλά δε από τα παραπάνω πρόσωπα συμμετέχουν σε διαλόγους και κρατούν πρωταγωνιστικό ρόλο σε συγκεκριμένα κεφάλαια. Είναι μάλιστα αξιοσημείωτο ότι η αφήγηση δεν στέκεται μόνο σε διάσημους αρχηγούς αλλά και σε ονόματα και πρόσωπα άγνωστων στο ευρύτερο αναγνωστικό κοινό αγωνιστών του Μεσολογγίου, όπως οι έφηβοι Ντάης Βορύλης, Αντώνης Μπάκας, Μάνθος Τρικούπης και Σωτήρης Γαλλιώτος, ο γνωστός και από άλλα λογοτεχνικά κείμενα Γιάννης Γούναρης (Ζούκος) κ.λπ. Ενδεικτικά, ως κάποια από τα δημοφιλή ιστορικά πρόσωπα του βιβλίου αναφέρουμε τον Νότη Μπότσαρη, τον Κίτσο Τζαβέλα, τον Θανάση Ραζηκότσικα, τον δεσπότη Ρωγών Ιωσήφ, τον Μάγερ και από την τουρκική πλευρά ασφαλώς τον Ιμπραήμ και τον Κιουταχή.

Ιστορική τοπογραφία: Η ευρύτερη περιοχή του Μεσολογγίου με τα νησάκια Βασιλάδι, Ντολβά και Κλείσοβα και η κωμόπολη του Αιτωλικού συνιστούν τους τόπους όπου εκτυλίσσονται τα αφηγηματικά περιστατικά.

…Και αλέκτωρ δεν ελάλησε

Συγγραφέας: Θάλεια Χ. Σαμαρά

Τόπος και χρονολογία έκδοσης: Αθήνα, 1971

Αριθμός σελίδων: 214

Έπαινος ιστορικού μυθιστορήματος Γυναικείας Λογοτεχνικής Συντροφιάς 1968.

Στο βιβλίο παρουσιάζεται η ζωή στην τουρκοκρατούμενη Νάουσα από τον Σεπτέμβριο του 1803 μέχρι και τον Μάιο του 1832. Οι περιγραφές του φυσικού τοπίου, των αγροτικών δραστηριοτήτων των κατοίκων, των εθίμων τους, της ενδιαφέρουσας αρχιτεκτονικής, καθώς και της μορφωτικής και πολιτιστικής ζωής της πόλης, που μαρτυρούν την οικονομική ευημερία της, εναλλάσσονται με τις αναφορές στα ιστορικά γεγονότα της εποχής που συνδέονται με αυτήν. Η πολιορκία της Νάουσας από τις δυνάμεις του Αλή, η παράδοσή της, η εγκατάσταση εκεί Αλβανικής φρουράς, η προνομιακή μεταχείριση των Ναουσαίων από τους Τούρκους ύστερα από μεσολάβηση της μητέρας του σουλτάνου, η επανάστασή τους παρά τα προνόμια που απολάμβαναν, η νικηφόρα μάχη τους, η επίθεση του Λουμπούτ πασά στην πόλη τους, η ολοσχερής καταστροφή της και η ανοικοδόμησή της από τους ελάχιστους επιβιώσαντες κατοίκους της ύστερα από μια δεκαετία, αποδίδονται στο κείμενο μέσα από την προσωπική δράση του ηλικιωμένου ήρωα Νόνη, του γιου του Γιάννου, των εγγονών του Δημήτρη, Κωνσταντή και Μαρίας και του αρραβωνιαστικού της τελευταίας Αλέξη.

Ο αναγνώστης που μοιράζεται τις χαρές, τις αγωνίες, τα προβλήματα των συγκεκριμένων αφηγηματικών προσώπων, αισθάνεται άμεσα εμπλεκόμενος στα τραγικά ιστορικά γεγονότα τα οποία εκείνα βιώνουν. Ωστόσο, αν και συγκλονίζεται από το θάνατο όλων σχεδόν των μελών της οικογένειας τού Νόνη, δεν παύει να αισιοδοξεί, καθώς στις τελευταίες σελίδες εμφανίζονται τα παιδιά του μοναδικού επιζώντα Κωνσταντή, που μάλιστα μοιάζουν ιδιαίτερα ως προς τα χαρακτηριστικά και τον τρόπο ζωής τους με τους νεκρούς συγγενείς τους των οποίων φέρουν τα ονόματα.

Από τα σημεία της αφήγησης στα οποία διατηρείται αδιάπτωτο το αναγνωστικό ενδιαφέρον, ξεχωρίζουν καταρχάς όσα αναφέρονται σε περιπτώσεις που η ζωή των ηρώων κινδυνεύει, με δεδομένο ότι ο αναγνώστης δεν έχει πληροφορίες που να τον καθησυχάζουν αλλά εμπλέκεται στη δική τους αγωνία και μοιράζεται τη δική τους περιορισμένη οπτική. Αυτό συμβαίνει όταν η μικρή Μαρία έρχεται αντιμέτωπη με έναν οπλισμένο Αρβανίτη, που έχει εισχωρήσει από κάποιο άγνωστο σημείο στην οχυρωμένη πόλη, όταν, επίσης, τα αδέρφια της απομακρύνονται από τα τείχη της Νάουσας, επιδιώκοντας να πλησιάσουν στο μέρος όπου έχουν στρατοπεδεύσει οι Τούρκοι πολιορκητές της, για να ανοίξουν πυρ ενάντια στη σκηνή που διαμένει ο Λουμπούτ πασάς και κατά την επιστροφή τους δέχονται εχθρικά πυρά ή όταν όλοι οι κάτοικοι της Νάουσας συμμετέχουν στη διάνοιξη υπόγειας σήραγγας, προκειμένου να ανακαλύψουν πού οι άνθρωποι του Αλή έχουν αλλάξει την πορεία του νερού και αυτό δεν φτάνει στα σπίτια τους ενώ τα χρονικά περιθώρια στενεύουν δραματικά.

Ως αποτέλεσμα της περιορισμένης οπτικής του αναγνώστη συχνά στις σελίδες του έργου κυριαρχεί μια ατμόσφαιρα μυστηρίου, που το καθιστά ιδιαίτερα γοητευτικό. Αυτό ισχύει, για παράδειγμα, όταν εμφανίζεται στην πόλη κάποιος άγνωστος άντρας, ο οποίος επισκέπτεται τον δάσκαλο Μπαλαούρδα, που τον υποδέχεται με εξαιρετική θερμότητα και σεβασμό και τον παρουσιάζει στον άρχοντα Ζαφειράκη, που επίσης τον αντιμετωπίζει ως εξόχως σημαντικό πρόσωπο. Η ταυτότητα του αγνώστου και η ιδιότητα του, το ότι πρόκειται δηλαδή για Απόστολο της Φιλικής Εταιρείας, αποκαλύπτεται ύστερα από τεσσερισήμισι σελίδες μετά την πρώτη εμφάνιση του.

Σε αντίθεση με τον αναγνώστη που αγωνιά, ακριβώς επειδή πληροφορείται σταδιακά τα συμβαίνοντα, ο αφηγητής του βιβλίου κατέχει οτιδήποτε αφορά όχι μόνο τα γεγονότα αλλά και τα πρόσωπα. Έτσι συχνότατα εστιάζει στον εσωτερικό κόσμο πλήθους ηρώων και παρουσιάζει τις σκέψεις και τα συναισθήματά τους. Αναφέρεται, λόγου χάριν, στον πόνο της Μαρίας για τον θάνατο της μητέρας της ή στην απόφασή της να μην απομακρυνθεί από την πόλη για να διασωθεί αλλά να παραμείνει κοντά στα αγαπημένα της πρόσωπα, που εξακολουθούν να μάχονται. Παρουσιάζει επίσης την πικρία του Νόνη για τις αντίξοες συνθήκες που βιώνουν τα εγγόνια του, τον πόνο του καθώς αντιλαμβάνεται ότι η ολοσχερής καταστροφή της Νάουσας είναι αναπόφευκτη μα και τη χαρά του για το πάθος των υπερασπιστών της έως την τελευταία στιγμή. Εκτός δε από τα κύρια πρόσωπα ο αφηγητής συχνά στρέφεται στον ψυχισμό και των υπόλοιπων ηρώων, όπως του Λουμπούτ πασά, που ανυπομονεί να εκτελέσει τη διαταγή του σουλτάνου για αφανισμό των κατοίκων της Νάουσας ή απορεί για τις απεριόριστες ικανότητες των αντιπάλων του και κάποιες στιγμές αμφιβάλλει για την επιτυχία του, αν και η υπεροχή του τόσο σε αριθμό πολεμιστών όσο και σε μέσα είναι συντριπτική.

Ιστορικά αφηγηματικά πρόσωπα: Ο Απόστολος της Φιλικής Εταιρείας Δημήτριος Ύπατρος, ο οποίος ανέλαβε να οργανώσει την επανάσταση στην πόλη της Νάουσας, ο άρχοντας Ζαφειράκης, ο Καρατάσιος, που ηγήθηκε των πολεμικών επιχειρήσεων, ο Κασομούλης, που ανέλαβε τις επαφές με τον ηγεμόνα της Βλαχίας, καθώς και με τον Δημήτριο Υψηλάντη στην Πελοπόννησο και από την πλευρά των τούρκων ο Αλής, ο Λουμπούτ και ο Κεχαγιάμπεης είναι τα κυριότερα ιστορικά πρόσωπα τα οποία εμφανίζονται στο έργο.

Ιστορική τοπογραφία: Το μεγαλύτερο μέρος της αφήγησης αναφέρεται στην πόλη και στις εξοχές της Νάουσας. Οι αφηγηματικές σκηνές διαδραματίζονται στον πύργο του κιοσκιού στο βουνό Ντούρλια, στις όχθες της Αράπιτσας, στη Σμίξη, στον Άγιο Νικόλαο, όπου κατέφυγαν όσοι Ναουσαίοι επέζησαν κ.λπ. Διάφορα ωστόσο αφηγηματικά επεισόδια εκτυλίσσονται και σε άλλες περιοχές της Μακεδονίας, όπως η Βέροια, στην οποία κατευθύνονται οι πολεμιστές της Νάουσας και αναμετριούνται με τους Τούρκους στη μονή της Παναγίας του Δοβρά ή όπως η περιοχή του Αγίου Όρους, όπου κρύβονται ο Γιάννης με τον Ζαφειράκη μετά την παράδοση της πόλης στον Αλή. Επίσης γίνεται λόγος για τα Γιάννενα, όπου πηγαίνουν να διαπραγματευτούν με τον Αλή, για την Κωνσταντινούπολη, όπου συναντούν τη μητέρα του σουλτάνου, για την Πελοπόννησο και τη Θεσσαλία, στις οποίες γίνονται επαφές με διάφορους οπλαρχηγούς κ.λπ.

 

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2

Το τεύχος αυτό του περιοδικού Ο Δημοφών, στις σελίδες 5-8, περιλαμβάνει το δεύτερο μέρος του αφιερώματος στην Αγγελική Βαρελλά, όπου παρουσιάζεται η εθελοντική δράση της στη Γυναικεία Λογοτεχνική Συντροφιά (Γ.Λ.Σ.). Το άρθρο παρατίθεται εδώ, καθώς σε αυτό γίνεται λόγος για τους  λογοτεχνικούς διαγωνισμούς της Γ. Λ. Σ.