Όταν τα παιδιά παίζουν με τις λέξεις, Διαδρομές, τχ. 40, 1995, σσ. 313-317.
https://drive.google.com/file/d/1H9xN825yH-goPEykueDes7ojiRXFoJeW/view
Ελένη Α. Ηλία
Στόχος μας είναι να παρουσιάσουμε όσα έγραψαν μαθητές στις Γ, Δ, Ε και ΣΤ τάξεις του Δημοτικού[1], με αφορμή διάφορα παιχνίδια με λέξεις[2]. Επίσης θα περιγράψουμε τις παιγνιώδεις αυτές διαδικασίες. Τέλος, θα αξιολογήσουμε τον παιδικό λόγο, που ήταν αποτέλεσμα των λεκτικών παιχνιδιών.
Ας ξεκινήσουμε με την παρουσίαση των υπερρεαλιστικών ερωταποκρίσεων[3]. Το μεγαλύτερο μέρος τους σχηματίστηκε στο πλαίσιο ανοιχτών παιδότοπων. Τα παιδιά έπρεπε να περνούν από τον πάγκο συγγραφής με γοργό ρυθμό, προκειμένου όλα να προλάβουν να ασχοληθούν με τη δραστηριότητα αυτή στη δίωρη διάρκεια του προγράμματος[4]. Πάνω στον πάγκο βρίσκονταν απλωμένα πολύχρωμα χαρτόνια, στα οποία ήταν γραμμένες διάφορες ερωτήσεις. Τα παιδιά συμπλήρωναν με μαρκαδόρο μια απάντηση, σε όποια ερώτηση επέλεγαν τα ίδια. Εκτός από την προφορική επισήμανση ότι για να απαντηθούν οι ερωτήσεις πρέπει να χρησιμοποιήσουμε τη φαντασία μας και ότι εδώ δεν υπάρχουν σωστές και λάθος απαντήσεις αλλά οι πιο καλές απαντήσεις είναι οι πιο πρωτότυπες, υπήρχαν και δύο-τρεις απαντημένες ερωτήσεις, για να χρησιμεύσουν ως πρότυπο. Τα παιδιά σκέφτονταν τις απαντήσεις τους σε ελάχιστο χρόνο. Ωστόσο δεν βιάζονταν να απομακρυνθούν από τον πάγκο, παρά ζητούσαν να δώσουν και άλλες απαντήσεις ή περίμεναν να δουν και τις απαντήσεις των γύρω τους. Συχνά επέστρεφαν με το φίλο τους, για να δείξουν την απάντησή τους ή και να δουν τη δική του. Κάθε παιδί που τελείωνε, συμπλήρωνε το όνομά του σε ένα χαρτόνι, όπου ήταν γραμμένες οι λέξεις «Οι Συγγραφείς», για να αποτελέσει το εξώφυλλο, όταν όλα τα φύλλα θα δένονταν σε βιβλίο. Το βιβλίο αυτό τοποθετήθηκε αργότερα στην παιδική βιβλιοθήκη και σε κάθε ευκαιρία τα παιδιά το ξεφύλλιζαν. Είναι καιρός όμως να περάσουμε στις απαντήσεις των παιδιών:
Τι είναι ο ήλιος; Ο ήλιος είναι ένα χρυσό αυγό/ μια κρυστάλλινη σφαίρα/ μια κίτρινη μπάλα και γύρω γύρω έχει κίτρινα καρφάκια/ η δύση των ονείρων μας/ ένα λεμόνι στον ουρανό/ το φως της καρδιάς μας.
Πού κοιμάται ο ήλιος; Στο πάπλωμα της θάλασσας./ Στη βιβλιοθήκη του./ Στο ολόχρυσο μαξιλάρι του./ Πάνω σε ένα σύννεφο./ Κοιμάται στα κόκκινα σύννεφα, καθώς βασιλεύει./ Πίσω από τα βουνά.
Τι είναι το καλοκαίρι; Μια καυτή θάλασσα./ Μια ζεστή σφαίρα./ Ένας χρυσός δίσκος./ Ένα χαρούμενο, με ζεστή καρδιά παιδί./ Μια εποχή χωρίς σχολείο.
Τι είναι το κεράσι; Ένα σύννεφο με κοτσάνι./ Ένας κόκκινος κουμπαράς./ Μια μπάλα με κουκούτσι./ Ένα κόκκινο αυγό./ Ένα φρούτο που πληγώνεται εύκολα και βγάζει αίμα./ Μια γλυκιά καρδούλα που πεθαίνει όλο και πιο πολύ./ Ένα κόκκινο τρένο.
Πού μένει το κόκκινο χρώμα; Στη χώρα των χρωμάτων/. Στον ήλιο του καλοκαιριού./ Πάνω στις ηλιαχτίδες./ Πάνω στα λουλούδια και στις ζωγραφιές μας./ Στην καρδιά της φωτιάς./ Στα χείλη μου./ Μέσα στην καρδιά μας.
Τι είναι το μήλο; Ένα κόκκινο κραγιόν./ Το σκουλαρίκι της μηλιάς σε σχήμα κόκκινης καρδιάς./ Ένα από τα πιο όμορφα σπίτια ενός σκουληκιού.
Πού πήγε ο χειμώνας; Πήγε σπίτι του για τσάι.
Τι είναι τραγούδι; Ένα βαζάκι γεμάτο νότες./ Τα παιδιά.
Τι σκέφτονται τα πουλιά; Σκέφτονται να κάνουν ζωγραφιές./ Πώς θα κατέβουν στην ομόνοια./ Πότε θα περάσει το τρένο να φύγουν./ Μακάρι να ήταν πάντα Άνοιξη./ Να υπάρχει πάντα ελευθερία και ειρήνη.
Από πού έρχονται τα κύματα; Από τη χώρα των ονείρων./ Από το συρτάρι μου./ Από πολύ μεγάλα δέντρα./ Από ένα μαγικό βράχο./ Από ένα δράκο πίσω από τα βουνά./ Απ’ το γαλάζιο ορίζοντα.
Σε μια δίωρη συνάντηση με μια δεκαμελή ομάδα παιδιών τους ζητήσαμε να μας πουν διάφορα πράγματα που έβλεπαν γύρω τους ή άλλα που μπορούσαν να σκεφτούν. Συμπληρώσαμε έναν μακρύ κατάλογο με αντικείμενα, όπως «παράθυρο, παπούτσια, λάμπες, ευκάλυπτος, ντουλάπα, μαλλιά, πουλί». Κατόπιν καθισμένοι σε κύκλο διαβάσαμε το βιβλίο του Ευγένιου Τριβιζά, Η χώρα χωρίς γάτες. Στη συνέχεια ζητήσαμε από τα παιδιά να παρουσιάσουν το νόημα του έργου, διατυπώνοντας προτάσεις με τη μορφή «Εάν… τότε…»[5]. Ακούστηκαν φράσεις, όπως οι ακόλουθες: Αν ήμουν ποντίκι, θα ήθελα να ζούσα στη χώρα χωρίς γάτες./ Αν ήμουν ποντίκι, θα ήθελα να ζούσα στη χώρα χωρίς φάκες.
Έπειτα περάσαμε στον κατάλογο των αντικειμένων που είχαμε συντάξει στην αρχή της συνάντησης. Με κάθε λέξη που αναφέραμε, τα παιδιά έφτιαχναν μία ή περισσότερες προτάσεις. Τέλος τους παρακινήσαμε να γράψουν όσες άλλες προτάσεις αυτής της μορφής μπορούσαν να σκεφτούν. Ας δούμε μερικές:
Αν θα ήμουν χαρταετός, θα ήθελα να ζούσα στη χώρα χωρίς ανέμους./ Αν θα ήμουν όπλο, θα ήθελα να ζούσα στη χώρα χωρίς σφαίρες./ Αν θα ήμουν μολύβι, θα ήθελα να ζούσα στη χώρα χωρίς γόμες./ Αν θα ήμουν πάτωμα, θα ήθελα να ζούσα στη χώρα χωρίς σκουπίδια/ Αν θα ήμουν τοίχος, θα ήθελα να ζούσα στη χώρα που δεν θα με λέρωναν./ Αν θα ήμουν λάμπα, θα ήθελα να ζούσα στη χώρα που δεν θα με αναβόσβηναν./ Αν θα ήμουν κλέφτης, θα ήθελα να ζούσα στη χώρα χωρίς αστυνόμους./ Αν θα ήμουν μυρμήγκι, θα ήθελα να ζούσα στη χώρα χωρίς μυρμηγκοφάγους./ Αν θα ήμουν μαϊμού, θα ήθελα να ζούσα στη χώρα με τις μπανάνες./ Αν θα ήμουν άλογο, θα ήθελα να ζούσα στη χώρα χωρίς καβαλάρηδες./ Αν θα ήμουν δέντρο, θα ήθελα να ζούσα στη χώρα χωρίς πριόνια./ Αν θα ήμουν τηλέφωνο, θα ήθελα να ζούσα στη χώρα χωρίς κουτσομπόληδες./ Αν θα ήμουν γριά, θα ήθελα να ζούσα στη χώρα χωρίς θάνατο.
Σε άλλη δίωρη συνάντηση παίξαμε με τις ομοιοκαταληξίες[6]. Αφού ξεφυλλίσαμε ένα βιβλίο για τους θεούς του Ολύμπου, αφήσαμε μέσα στον κύκλο γύρω από τον οποίο είμαστε καθισμένοι, δύο σωρούς με καρτέλες. Στις καρτέλες του ενός σωρού ήταν γραμμένο το όνομα κάποιου από τους θεούς. Στον άλλο σωρό υπήρχαν επίσης δώδεκα καρτέλες, που στην κάθε μία είχε γραφτεί μια λέξη που ομοιοκαταληκτεί με το όνομα ενός θεού. Κάθε παιδί τραβούσε με κλεισμένα μάτια μια καρτέλα από τον πρώτο σωρό με τα ονόματα και ύστερα έψαχνε στον άλλον σωρό να βρει τη λέξη που τελείωνε με τον ίδιο τρόπο με το όνομα που κρατούσε. Για παράδειγμα, ύστερα από την καρτέλα που έγραφε «΄Ηρα», έπρεπε να διαλέξει τη λέξη «πλημμύρα». Όταν όλοι κρατούσαν από ένα ζευγάρι καρτέλες, τους ζητούσαμε να φτιάξουν ένα δίστιχο με την ομοιοκαταληξία αυτή. Επειδή η έννοια της ομοιοκαταληξίας δεν ήταν από όλους κατανοητή, ξεφύλλισαν πρώτα βιβλία με ποιήματα, όπως τα Παιχνιδόγελα, της Θέτης Χορτιάτη. Έφτιαξαν δίστιχα σαν αυτά:
Τον ξετρύπωσα τον Άδη/μέσα στο βαθύ πηγάδι.
Είπαμε στο Δία/ να μας ράψει το μανδύα.
Στη συνέχεια παρακινήσαμε τα παιδιά να σκεφτούν τα ίδια διάφορες λέξεις, που να ομοιοκαταληκτούν με τα ονόματα των θεών. Τα ποιήματα που δημιούργησαν με τις λέξεις που σκέφτηκαν μόνα τους, τα δέσαμε σε βιβλίο με τον τίτλο «Ποιήματα με τους θεούς». Ας σταθούμε ενδεικτικά σε ορισμένα από αυτά:
Μοιάζει ο μεγάλος Άρης/ με μικρούλι καλαμάρι.
Ήταν μια φορά η Ήρα/ κι είχε στο μυαλό μια λίρα.
Η καημένη η Αθηνά/ ζύμωσε πολλά ψωμιά./ Αχ! Ψωμί, ψωμάκι/ που ψάχνεις το τυράκι./ Αλλά εσύ κύριε Ερμή/ έφαγες πολλή φακή.
Σε μια φθινοπωρινή συνάντηση χρησιμοποιήσαμε καρτέλες με προτάσεις που αναφέρονταν στο φθινόπωρο. Οι καρτέλες σχημάτιζαν ζευγάρια. Στη μία ήταν γραμμένο το υποκείμενο και στην άλλη το υπόλοιπο μέρος της πρότασης. Όλα τα υποκείμενα ήταν συγκεντρωμένα σε ένα σημείο ενώ αλλού βρίσκονταν οι καρτέλες με τα υπόλοιπα μέρη των προτάσεων. Κάθε παιδί τραβούσε τυχαία μία από τις καρτέλες με τα υποκείμενα και έπειτα έψαχνε στον άλλον σωρό, για να βρει το ζευγάρι της, ώστε να σχηματιστούν σωστές, λογικές προτάσεις για το φθινόπωρο. Ανάμεσά τους βρίσκονταν και οι ακόλουθες:
Ο πλάτανος ρίχνει τα φύλλα του./ Ο ήλιος κρύβεται πίσω από τα σύννεφα./ Το παιδί κρατά ομπρέλα./ η βροχή δεν λέει να σταματήσει./ Η θάλασσα όσο πάει και αγριεύει./ Η νύχτα έρχεται νωρίς./ Ο άνεμος σφυρίζει δυνατά.
Στη συνέχεια ζητήσαμε από τα παιδιά να ανταλλάξουν τη μία από τις δύο καρτέλες που κρατούσε το καθένα. Σε όλες τις καρτέλες με τα υποκείμενα είχαμε σημειώσει τον αριθμό «1» και τους εξηγήσαμε πως αυτές τις καρτέλες θα έπρεπε να ανταλλάξουν ώστε να σχηματιστούν σωστές συντακτικά προτάσεις. Κατόπιν του ζητήσαμε να διαβάσουν δυνατά τις καινούργιες φράσεις που σχηματίστηκαν. Ακούστηκαν φράσεις όπως:
Το παιδί κρύβεται πίσω από τα σύννεφα./ Ο ήλιος κρατά ομπρέλα κ.λπ.
Ο ενθουσιασμός των παιδιών για τις παράλογες αυτές προτάσεις ήταν μεγάλος. Τα παροτρύνουμε να κάνουν συνεχείς ανταλλαγές, φτιάχνοντας έτσι όσο το δυνατόν περισσότερες φθινοπωρινές σαλάτες, όπως χαρακτηρίσαμε τις φράσεις που σχηματίστηκαν με το ανακάτεμα των καρτελών. Όλες αυτές τις καταγράψαμε και έπειτα ζητήσαμε από κάθε παιδί να διαλέξει μία από τις προτάσεις αυτές και να τη συνεχίσει. Η έκπληξή μας ήταν μεγάλη, καθώς βλέπαμε τα παιδιά με φανερή ευκολία και άνεση να γεμίζουν ολόκληρες σελίδες το καθένα. Ας δούμε μερικά από τα κείμενα που δημιούργησαν
Ο ήλιος κρατά ομπρέλα/ για να μην βραχεί και σβήσει/ για να μη λιάζεται/ για να μην του ρίξουν κέτσαπ και τον κοκκινίσουν/ για να μην τον δει η γη, επειδή χόντρυνε/ γιατί είναι φαλακρός και ντρέπεται/ γιατί του πετάνε βόμβες/ γιατί δεν του δίνουν κέικ/ γιατί δεν έχει σπίτι/ γιατί φοβάται τις αχτίδες του/ για να μην κρατήσει μπαστούνι/ γιατί μάλωσε με τη σελήνη/ για να μην τον τρυπήσουν τα αστέρια/ για να μην πάθει γρίπη.
Η χρησιμότητα των λεκτικών παιχνιδιών εντοπίζεται ανάμεσα σε άλλα, στην ανάπτυξη της ευαισθησίας των παιδιών απέναντι στο λογοτεχνικό φαινόμενο, στον εμπλουτισμό του λεξιλογίου τους, στην καλλιέργεια της δημιουργικής σκέψης τους[7]. Υποστηρίζουμε ανεπιφύλακτα πως όσα έγραψαν τα παιδιά ως αποτέλεσμα των παραπάνω παιγνιωδών ενασχολήσεων, είναι εντυπωσιακά, πρωτότυπα και αξιόλογα. Ο παιδικός λόγος που παρουσιάστηκε σε αυτό το κείμενο, μας δίνει την ευκαιρία να αισιοδοξούμε για το γλωσσικό επίπεδο των παιδιών αλλά κυρίως για την ποιότητα της σκέψης τους. Η ποικιλία των εικόνων και των συναισθημάτων, οι προβληματισμοί, τα ενδιαφέροντα και οι ευαισθησίες που εκφράζονται, μας δίνουν τη δυνατότητα ουσιαστικής γνωριμίας με τα παιδιά, ανοίγουν νέους δρόμους στην προσέγγισή τους άλλα προσφέρουν και στα ίδια αυτοπεποίθηση και αυτογνωσία.
Τελειώνουμε, εκφράζοντας την ελπίδα η δυνατότητα τέτοιων δραστηριοτήτων να αφυπνίσει την παιδική δημιουργικότητα και φαντασία, να οδηγεί όλο και συχνότερα σε παρόμοιους πειραματισμούς[8].
Σημειώσεις
- Πρόκειται για μαθητές Δημοτικών σχολείων του Ασπροπύργου, της Ελευσίνας και της Μάνδρας Αττικής.
- Μερικά από τα πιο διαδεδομένα λεκτικά παιχνίδια είναι οι αναγραμματισμοί λέξεων, ο εντοπισμός μεταφορικών εκφράσεων της καθημερινής ομιλίας, οι «κρυμμένες» λέξεις, τα συνώνυμα και αντίθετα, οι ομόηχες λέξεις, οι παρηχήσεις-συνηχήσεις, τα υπερρεαλιστικά παιχνίδια, τα συλλογικά ποιήματα (Helen Hadley, Inspirations for Poetry, Scholastic Publication, 1993, pp. 74, 76-77, 83, 106-107, 109, 110 και Τζίνας Καλογήρου, Τύχη, τέχνη, τόλμη: Τα παιδιά ως δημιουργοί ποιημάτων, Επιθεώρηση Παιδικής Λογοτεχνίας, τ. 9, Αθήνα, 1994, Βιβλιογονία, σσ. 114-135).
- Οδυσσέα Ελύτη, Τέχνη-τύχη-τόλμη, Aνοιχτά χαρτιά, Ίκαρος, 1987, σσ. 142-144. Επίσης, Τζιάνι Ροντάρι, Γραμματική της φαντασίας. Πώς φτιάχνουμε ιστορίες για παιδιά, μτφρ. Μ. Βερτσώνη-Κοκόλη, Λ. Αγγουρίδου-Στρίντζη, Τεκμήριο, 1985, σσ. 52-55 και Sandy Brownjohn, Does it have to Rhyme.Teaching children to write poetry, Hodder and Stoughton, 1992, σσ. 11-12. Τ
- Το πρόγραμμα περιλάμβανε επίσης εικαστικές δραστηριότητες, όπως γλυπτικές κατασκευές από πηλό, κατασκευές από άχρηστα υλικά, ομαδική ζωγραφική και κολλάζ, καθώς και μουσικοκινητικά και θεατρικά παιχνίδια.
- Sandy Brownjohn, ό.π.
- Sandy Brownjohn, What Rhymes with “Secret”, Teaching children to write poetry, 1990, pp. 13-14.
- Τζίνας Καλογήρου, ό.π., σσ. 130-132.
- Βλ. σχετικά το άρθρο του Γιάννη Παπαδάτου, Προσέγγιση δύο ποιημάτων. Μια «διδακτική» πρόταση, Επιθεώρηση παιδικής λογοτεχνίας, τ. 9, Αθήνα, 1994, Βιβλιογονία, σσ. 136-149.
Οι διαστάσεις του κόσμου στον παιδικό λόγο, Διαδρομές, τχ. 44, 1996, σσ. 260-262.
https://drive.google.com/file/d/16zLqQYqqwce-JdogNUiU1GK6FX9z2sXF/view
Ελένη Α. Ηλία
Στο πλαίσιο ενός εκπαιδευτικού εμψυχωτικού προγράμματος που έγινε στον Ασπρόπυργο[1], τα παιδιά του Δημοτικού που συμμετείχαν, κλήθηκαν να ορίσουν με φαντασία και πρωτοτυπία διάφορα αντικείμενα που υπάρχουν στον τόπο τους. Συγκεκριμένα κάθε ομάδα παιδιών έπρεπε να ψαρέψει δώδεκα συνολικά ερωτήσεις[2] μέσα από ένα πολύχρωμο κουτί. Ανάμεσα στις ερωτήσεις αυτές περιλαμβάνονταν και κάποιες με τη μορφή των λεγόμενων υπερρεαλιστικών ερωταποκρίσεων[3], που αναφέρονταν είτε σε αντικείμενο του άμεσου φυσικού περιβάλλοντος των παιδιών είτε στο βιομηχανικό χαρακτήρα της περιοχής τους.
Τα παιδιά απόδωσαν το νόημα της μεμονωμένης λέξης που τους ζητήθηκε, ελεύθερα, αβίαστα και μόνο με την καθοδήγηση ενός παραδείγματος, που ήταν παλιότερη απάντηση παιδιού στην ερώτηση «τι είναι ο ήλιος». Οι απαντήσεις των μικρών μαθητών είναι εξαιρετικά εύστοχες. Η ποικιλία, η πρωτοτυπία και η έμπνευση που τις διακρίνει, μας παρότρυνε να σταθούμε ιδιαίτερα σε αυτές. Προσεγγίζοντας τις παιδικές «λογοτεχνικές» αναφορές σε περιβαλλοντικά στοιχεία, οδηγούμαστε στο συμπέρασμα της πολλαπλότητας των διαστάσεων του κόσμου μας στην παιδική αντίληψη.
Ας γίνουμε όμως πιο σαφείς, παρουσιάζοντας τις απαντήσεις των παιδιών. Συχνά αντικείμενα του φυσικού περιβάλλοντος επιστρατεύονται από την παιδική φαντασία, για να εκφράσουν ιδιότητες και λειτουργίες διαφορετικών προς αυτά πραγμάτων. Έτσι το καυσαέριο αναφέρεται από μια ομάδα παιδιών ως «μια μεγάλη γκρίζα δηλητηριώδης αράχνη». Από αυτό προκύπτει η πεποίθηση των παιδιών πως είναι δολοφονική η επίδρασή του στον άνθρωπο. Στην ερώτηση «τι είναι εργοστάσιο» δόθηκε η απάντηση «Ένα γκρι θηρίο», που τονίζει την επιθετικότητα και την καταστροφική δύναμη των εργοστασίων. Πέρα από τη «φυσική» διάσταση του κόσμου, που διακρίνεται στις πιο πάνω περιπτώσεις, αρκετές φορές χρησιμοποιείται από τα παιδιά η «κοινωνική» και άλλοτε η «συναισθηματική».
Το καυσαέριο κάποια παιδιά το αποκάλεσαν «γιο του εργοστασίου», φανερώνοντας έτσι την άρρηκτη σύνδεση των δύο αντικειμένων στην παιδική σκέψη. Άλλη ομάδα στην ερώτηση για το καυσαέριο απάντησε πως είναι «ο στρατιώτης της βιομηχανίας». Ο όρος στρατιώτης ενέχει την έννοια της επιθετικότητας και της τυφλής δράσης. Όσο για το εργοστάσιο αναφέρεται και ως «ο αρχηγός της μόλυνσης», οπότε επισημαίνεται αποτελεσματικά ο πρωταρχικός ρόλος της βιομηχανίας στην επιβάρυνση του περιβάλλοντος. Στην ερώτηση «τι είναι κήπος» τα παιδιά απάντησαν με τη φράση «η γιορτή των λουλουδιών». Η λέξη γιορτή παραπέμπει στην ευτυχία, στην κοινωνικότητα, στην ευεξία και συνδέεται προφανώς με την ίδια τη διάθεση που προκαλεί στα παιδιά το συγκεκριμένο περιβάλλον.
Περνώντας στη συναισθηματική διάσταση στον παιδικό λόγο, θα σταθούμε και πάλι στην ερώτηση για το καυσαέριο. Πήραμε κάπου την απάντηση πως είναι «ο θυμός του εργοστασίου». Με αυτή τους την αναφορά σε ανθρώπινα συναισθήματα τα παιδιά φαίνεται να πιστεύουν πως ακόμη και τα ίδια τα άψυχα τεχνικά μέσα θα αγανακτούσαν, αν μπορούσαν να αισθανθούν, για την αλόγιστη χρήση τους από τους ανθρώπους. Άλλος ορισμός που έδωσαν τα παιδιά για το εργοστάσιο είναι «ένας εφιάλτης που σκοτώνει δέντρα και καθαρό αέρα». Εδώ λοιπόν συσχετίζεται το συγκεκριμένο αντικείμενο με μια ανθρώπινη εσωτερική κατάσταση, προκειμένου τα παιδιά να εκφράσουν την εντύπωσή τους για τον τρομακτικό κίνδυνο που διατρέχουν από τους ρύπους των εργοστασίων.
Όμως η παιδική λογοτεχνική έκφραση ακολουθεί και άλλους δρόμους, για να σκιαγραφήσει αποτελεσματικά τα χαρακτηριστικά των αντικειμένων. Έτσι ο κήπος ορίζεται ως «παράδεισος στην αυλή του σπιτιού» ενώ «παράδεισος των ψαριών» αποκαλείται και η θάλασσα. Είναι αξιοσημείωτο πως διαφορετικά παιδιά επιλέγουν την ίδια λέξη, για να αναφερθούν στα δύο παραπάνω φυσικά αντικείμενα. Η λέξη αυτή, που αποδίδει την ομορφιά και τη γοητεία η οποία ξεπερνά τα ανθρώπινα πλαίσια και προκαλεί ψυχική ανάταση, αντιπροσωπεύει τη «μεταφυσική» διάσταση του κόσμου στην αντίληψη των παιδιών.
Εντυπωσιακή είναι, τέλος, και η αναφορά σε πρόσωπα που συναντιούνται στα παραμύθια. Αυτά δίνουν την «υπερφυσική» διάσταση στον κόσμο που περιγράφουν οι μικροί μαθητές. Το εργοστάσιο είναι λοιπόν «ένα τέρας που βγάζει καπνούς από τα αυτιά» αλλά και «ένας γίγαντας που ρουφάει καθαρό αέρα». Το καυσαέριο άλλωστε παρουσιάζεται ως «γκρίζος δράκος». Τα παιδιά καταφεύγουν στις τρομακτικές αυτές μορφές των παραμυθιών, για να αποδώσουν την ανυπέρβλητη δύναμη, την τεράστια καταστροφή και την αποκρουστική εικόνα της βιομηχανικής πόλης, που καθημερινά βιώνουν. Ο λόγος τους κατορθώνει να φορτίσει συγκινησιακά τους αποδέκτες του ως αυθεντικά λογοτεχνικός[4] και κατά συνέπεια αναδεικνύει την επιτακτική ανάγκη να μεταβληθούν ριζικά τα σημερινά δεδομένα της βιομηχανικής λειτουργίας.
Ανακεφαλαιώνοντας, θυμίζουμε πως εντοπίσαμε τη χρησιμοποίηση φυσικών, κοινωνικών, συναισθηματικών, μεταφυσικών και υπερφυσικών εννοιών και όρων στον παιδικό λόγο. Το γεγονός αυτό αποδεικνύει την ευρύτητα της παιδικής σκέψης, αφού μέσα σε αυτή συνυπάρχουν τόσα ποικίλα ενδιαφέροντα και παραστάσεις. Ο επιτυχής συνδυασμός και το πλήθος των διαφόρων στοιχείων που ορίζουν τόσο εύστοχα ένα αντικείμενο, αφήνουν την αίσθηση μιας ολοκληρωμένης, αρμονικής και πολύπλευρης αντίληψης του κόσμου. Η συμμετρία και η ισορροπία που διαφαίνονται στις εκφραστικές επιλογές των παιδιών, αποδεικνύουν το πολυεπίπεδο των βιωμάτων τους και υπόσχονται την αρτιότητα της προσωπικότητάς τους.
Σημειώσεις
- Το πρόγραμμα είχε θέμα «Εμείς και η πόλη μας» και ήταν σχεδιασμένο για τα παιδιά της περιοχής. Στο πρώτο μέρος τα παιδιά αναζητούσαν τα εισιτήριά τους -καρτέλες με ονόματα κτηρίων και δρόμων που βρίσκονται στον Ασπρόπυργο, τα οποία ήταν κρυμμένα σε υπαίθριο χώρο. Στόχος της δραστηριότητας αυτής ήταν η παρατήρηση του χώρου. Το δεύτερο μέρος περιλάμβανε συζήτηση με εποπτικό υλικό για τοπίο, χλωρίδα, πανίδα, μόλυνση, φυλές-ομάδες, ασχολίες κατοίκων, ανθρώπινες σχέσεις, κατοικία, συγκοινωνίες κ. λπ. Στο τρίτο μέρος τα παιδιά χωρισμένα σε ομάδες απαντούσαν σε ερωτήσεις για την πόλη τους.
- Υπήρχαν ερωτήσεις λεκτικές, οικολογικές, ιστορικές, μουσικές, εικαστικές κ.λπ., που σχετίζονται με την περιοχή του Ασπροπύργου.
- Οδυσσέα Ελύτη, «Τέχνη-τύχη τόλμη», Ανοιχτά χαρτιά, Ίκαρος, 1987, σσ. 142-144, Τζιάνι Ροντάρι, Γραμματική της φαντασίας. Πώς φτιάχνουμε ιστορίες για παιδιά, μτφρ. Μ. Βερτσώνη-Κοκόλη, Λ. Αγγουρίδου-Στρίντζη, Τεκμήριο, 1985, σσ. 52-55.
- Η μετάδοση της συγκίνησης θεωρείται το χαρακτηριστικό γνώρισμα του λογοτεχνικού φαινομένου (Ηρακλή Καλλέργη, «Ζητήματα θεωρίας της λογοτεχνίας», Επιθεώρηση Παιδικής Λογοτεχνίας, τ. 4, 1989, σ. 188).